Το Τερεζίενσταντ δεν ήταν ένα συνηθισμένο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Εξωτερικά έμοιαζε με μια πολυπληθή κωμόπολη που καθώς περιδιάβαινες τα στενά της θα μπορούσες ν’ ακούσεις μουσικούς να διαβάζουν τις παρτιτούρες τους, χορωδίες και διάφορες μικρές ορχήστρες να κάνουν πρόβες, ηθοποιούς να απαγγέλουν αποσπάσματα θεατρικών κειμένων. Ο Φύρερ διαφήμιζε το Τερεζίενσταντ σαν ένα μέρος όπου θα μπορούσαν να προστατευθούν από τον πόλεμο διακεκριμένοι Εβραίοι μουσικοί, συγγραφείς, καλλιτέχνες και ηλικιωμένοι. Η αλήθεια είναι ότι επρόκειτο για ένα βαριά φυλασσόμενο γκέτο, έναν διαμετακομιστικό σταθμό για το Άουσβιτς και τα άλλα ναζιστικά στρατόπεδα του θανάτου σε όλη την ανατολική Ευρώπη.
Οι Εβραίοι του Τερεζίενσταντ δεν είχαν ψευδαισθήσεις: ζούσαν στον προθάλαμο του θανάτου τη στιγμή που η ναζιστική προπαγάνδα χρησιμοποιούσε την πολιτιστική τους ζωή σαν άλλοθι. Έπρεπε, μήπως, να αρνηθούν την αναξιόπιστη και υπό εκμετάλλευση ελευθερία τους; Η απάντησή τους ήταν απόλυτα σαφής. Οι ζωές τους, οι δημιουργίες τους, οι εκθέσεις τους. Τα κουαρτέτα εγχόρδων τους, οι έρωτές τους, ολόκληρη η ζωή τους ήταν ασύγκριτα σπουδαιότερη από το μακάβριο θέατρο που έπαιζαν οι δεσμοφύλακές τους. Αυτό ήταν το στοίχημά τους. Δεν είναι μόνο η τέχνη, που παρήχθη στο Τερεζίενσταντ, που μας προκαλεί δέος. Περισσότερο και από αυτό είναι η δίψα για τον πολιτισμό, η δίψα για την τέχνη των κρατουμένων, που μέσα σε φρικτές συνθήκες εξακολουθούσαν να πηγαίνουν σε παραστάσεις, σε κονσέρτα και εκθέσεις.
Ιούνιος 1944... Οι σύμμαχοι έχουν πραγματοποιήσει την απόβαση των στρατευμάτων τους στη Νορμανδία, ενώ στο ανατολικό μέτωπο ο Κόκκινος Στρατός έχει σχεδόν εκδιώξει τα γερμανικά στρατεύματα από τα εδάφη της ΕΣΣΔ. Η αντίστροφη μέτρηση για το Γ' Ράιχ έχει αρχίσει... Την ίδια περίοδο που οι ναζί υποχωρούν από παντού, λίγο έξω από κατεχόμενη Πράγα, κοντά στα σύνορα με τη Γερμανία, ο προπαγανδιστικός μηχανισμός του Γκαίμπελς στήνει μια προσεκτικά σχεδιασμένη επιχείρηση παραπλάνησης της διεθνούς κοινής γνώμης Σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης Εβραίων κοντά στην Πράγα το 1944 στήνεται ένα ιδιόμορφο παιχνίδι εντυπώσεων. Ο λόγος γι' αυτήν τη «θεατρική παράσταση», που ανέβασαν οι «σκηνοθέτες» της Τελικής Λύσης στις 23 Ιουνίου 1944, ήταν η επίσκεψη αντιπροσωπείας του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού στο στρατόπεδο, έπειτα από απαίτηση του βασιλιά της (κατεχόμενης) Δανίας, προκειμένου να διαπιστωθεί αν οι εκεί εκτοπισμένοι Δανοί εβραίοι υφίσταντο κακομεταχείριση. Η ανάγκη να καθησυχαστούν οι Δανοί, που εργάζονταν μαζικά στα εργοστάσια του Ράιχ, οδήγησε τον προπαγανδιστικό μηχανισμό των ναζί στη σύλληψη αυτής της «επιχείρησης ωραιοποίησης», για την οποία απαιτήθηκε ένας ολόκληρος χρόνος προετοιμασίας. Οι εκπρόσωποι του Ερυθρού Σταυρού, επισκέπτονται το Τερεζίν και παρακολουθούν μια στημένη φάρσα εξαπάτησης, στην οποία οι κρατούμενοι καλούνται να παίξουν συγκεκριμένους ρόλους για να αποδείξουν ότι όλα κυλούν φυσιολογικά. Στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ο προθάλαμος που οδηγούσε στους θαλάμους αερίων ήταν μια μικρή ράμπα, μια τελευταία ανάσα ζωής πριν από το οριστικό τέλος. Τον αποκαλούσαν «ο δρόμος για τον ουρανό».Το Τερεζίν ήταν ένα ιδιαίτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης κοντά στην Πράγα στο οποίο είχαν μεταφερθεί Εβραίοι καλλιτέχνες και διανοούμενοι. «Οι Γερμανοί τους είχαν υποσχεθεί ότι θα τους πάνε σε ένα ήσυχο θέρετρο. Με αυτό τον τρόπο απέσπασαν τα τελευταία τους χρήματα και τους έπεισαν ότι θα ζούσαν αξιοπρεπή ζωή σε ένα προστατευμένο περιβάλλον. Οταν έφτασαν στο Τερεζίν τους μοίρασαν συγκεκριμένους ρόλους που θα έπρεπε να υποδυθούν.
Οι πρώτοι κατάδικοι έφθασαν στο στρατόπεδο της μικρής βορειοβοημικής πόλης Τερεζίν στις 24 Νοεμβρίου 1941. Το στρατόπεδο, καμάρι των ναζιστών, έμοιαζε με μικρή πόλη. Σε αυτό επιτρέπονταν έστω και υπό προϋποθέσεις παραστάσεις όπερας και θεάτρου ή συναυλίες. Υπήρχε ακόμη και ένα καφενείο, για την ολοκλήρωση της απάτης. Η ναζιστική εβραϊκή πολιτική δεν ήταν παρά «μια απλή μετοίκηση σε αναδομημένες πόλεις όπως η Τερεζίν», ισχυριζόταν με πείσμα η χιτλερική προπαγάνδα. Ακόμη και επιθεωρητές διεθνών οργανισμών εξαπατήθηκαν από αυτό το προπαγανδιστικό κόλπο και χαρακτήρισαν «πρότυπο» το στρατόπεδο.
Ο Γερμανός διοικητής είχε στόχο να παραπλανήσει τον Ερυθρό Σταυρό που θα πραγματοποιούσε επίσκεψη στο στρατόπεδο και προσπάθησε να δημιουργήσει μια βιτρίνα, μια ωραιοποιημένη κατασκευή της πραγματικότητας. Οι Εβραίοι δεν είχαν άλλη επιλογή από το να παίξουν καλά τους ρόλους τους. Δεν γνώριζαν όμως ότι μετά το τέλος της επίσκεψης του Ερυθρού Σταυρού θα έφευγαν όλοι με το επόμενο τρένο για το Αουσβιτς. Και επειδή η συγκεκριμένη επιχείρηση στέφθηκε με επιτυχία, γυρίστηκε και ένα προπαγανδιστικό φιλμ με τίτλο “O φίρερ χαρίζει στους Εβραίους μια πόλη” από το οποίο έχουν σωθεί κάποια αποσπάσματα».Στα κτίρια που δούλευαν οι Εβραίοι σαν σκλάβοι, υποχρεώθηκαν να βάψουν τους εσωτερικούς και εξωτερικούς τοίχους τους με ζωηρά χρώματα. Προκειμένου να μη γίνεται αντιληπτός ο υπερπληθυσμός του στρατοπέδου, η Γκεστάπο έστειλε 7.503 ηλικιωμένους και άρρωστους κρατούμενους στο Άουσβιτς όπου και θανατώθηκαν μεταξύ 16 και 18 Μαΐου 1944. Παράλληλα, αφαιρέθηκε το τρίτο κρεβάτι από τις κουκέτες στους γυναικείους κοιτώνες, προστέθηκαν κουρτίνες στα παράθυρα των υπνωτηρίων και αφέθηκαν προσωρινά βιβλία πάνω στα τραπέζια για να θυμίζουν σπιτικό περιβάλλον. Φυτεύτηκαν παντού δέντρα και λουλούδια, ενώ τοποθετήθηκαν πινακίδες σε δρόμους και κτίρια με γερμανικά ονόματα.Στα κτίρια που δούλευαν οι Εβραίοι σαν σκλάβοι, υποχρεώθηκαν να βάψουν τους εσωτερικούς και εξωτερικούς τοίχους τους με ζωηρά χρώματα. Προκειμένου να μη γίνεται αντιληπτός ο υπερπληθυσμός του στρατοπέδου, η Γκεστάπο έστειλε 7.503 ηλικιωμένους και άρρωστους κρατούμενους στο Άουσβιτς όπου και θανατώθηκαν μεταξύ 16 και 18 Μαΐου 1944. Παράλληλα, αφαιρέθηκε το τρίτο κρεβάτι από τις κουκέτες στους γυναικείους κοιτώνες, προστέθηκαν κουρτίνες στα παράθυρα των υπνωτηρίων και αφέθηκαν προσωρινά βιβλία πάνω στα τραπέζια για να θυμίζουν σπιτικό περιβάλλον. Φυτεύτηκαν παντού δέντρα και λουλούδια, ενώ τοποθετήθηκαν πινακίδες σε δρόμους και κτίρια με γερμανικά ονόματα.Κρατούμενοι ανέλαβαν τα καθήκοντα των μακιγιέρ και των κομμωτών. Στους κομπάρσους, ακόμα και σ’ αυτούς που ήταν απλοί θεατές σε κονσέρτα ή σε ένα παιχνίδι ποδοσφαίρου, δόθηκαν κοστούμια που επιλέχθηκαν από τις τεράστιες αποθήκες των Ναζί, οι οποίες εκτός των άλλων περιείχαν και προσωπικά αντικείμενα νεκρών κρατουμένων από διάφορα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Σε μια σκηνή όπου εμφανίζονται τα μέλη μιας γυναικείας ορχήστρας, χρησιμοποιήθηκαν τα λεγόμενα «γοβάκια του ανεφοδιασμού». Πρόκειται για παπούτσια που είχαν στείλει οι Ναζί σε οικογένειες της Μεγάλης Γερμανίας, που είχαν πληγεί από τους βομβαρδισμούς. Επειδή όμως δεν υπήρχαν πολλά διαφορετικά μεγέθη, τοποθέτησαν γλάστρες γύρω από τη σκηνή, κρύβοντας έτσι τα πόδια των μουσικών.Η αντιπροσωπεία του ΔΕΣ, με επικεφαλής τον Μορίς Ροσέλ, αρκέστηκε να δει αυτό που οι ναζιστικές αρχές ήθελαν να της δείξουν, παρά τις προσπάθειες κάποιων κρατουμένων να τους υποψιάσουν. Η 15σέλιδη αναφορά της δεν έθετε κανένα ερώτημα σχετικά με την εξόντωση των Εβραίων στα ναζιστικά στρατόπεδα, μολονότι η Τελική Λύση είχε πλέον ξεδιπλωθεί σε ολόκληρη την κατεχόμενη Ευρώπη...
Η γρήγορη εναλλαγή ονείρου και εφιάλτη όμως εκείνα τα χρόνια ήταν ένα σαδιστικό παιχνίδι στα χέρια δολοφόνων. Οσο και αν η μουσική δημιουργία στα στρατόπεδα ή με τη σκέψη των στρατοπέδων ήταν μια έμπρακτη αντίσταση στην κτηνωδία και στο ξερίζωμα της ανθρωπιάς, δεν έπαυε να κουβαλάει επάνω της τη σκιά της φρίκης.
Οι 37.000 από τους αρχικώς 87.000 καταδίκους πέθαναν στο στρατόπεδο από πείνα και αρρώστιες (τύφο κυρίως), ενώ 33.000 εξοντώθηκαν στα στρατόπεδα εξόντωσης όπου άρχισαν να μεταφέρονται από τον Ιανουάριο του 1943. Στις 9 Μαΐου 1945 ο Κόκκινος Στρατός απελευθέρωσε στο Τερέζιενσταντ 17.000 επιβιώσαντες. Ανάμεσά τους, δυστυχώς, δεν ήταν οι συνθέτες Βίκτορ Ούλμαν, Γκίντεον Κλάιν, Ρούντολφ Κάρελ, Πάβελ Χάας, Χανς Κράσα κ.ά. όλοι τους ήρωες της Τερεζίν. Οχι μόνο είχαν δώσει φωνή στην αξιοπρέπεια των μελλοθανάτων, αλλά είχαν δημιουργήσει και έναν καινούργιο, ανεξερεύνητο ακόμη ορίζοντα στην ευρωπαϊκή τέχνη του 20ού αιώνα, όπως απέδειξε η μεταγενέστερη δισκογράφηση της μουσικής τους. Οι ναζιστές είχαν μια τελική λύση για όλα, εκτός της μνήμης.Οι νότες των συνθετών που έδρασαν στην Τερεζίν καταγράφουν σαν βαρόμετρο την κλιμάκωση της οδύνης. Οι στίχοι της τελευταίας άριας από την περίφημη όπερά του Βίκτορ Ούλμαν (1898-1944) «Ο Αυτοκράτορας της Ατλαντίδας» γράφτηκαν στην πίσω όψη του καταλόγου με τα ονόματα των κρατουμένων, οι οποίοι θα μεταφέρονταν από το γκέτο-«βιτρίνα» της Τερεζίν στο εργοστάσιο θανάτου, το Αουσβιτς. Εκεί όπου 1,5 εκατομμύριο άνθρωποι βρήκαν το θάνατο στους θαλάμους αερίων. Με βάση τα στοιχεία και τις μαρτυρίες των επιζώντων, ο Ούλμαν υπήρξε από τα πιο δραστήρια πρόσωπα στο γκέτο της Τερεζίν όπου, παρά το προνόμιο των μουσικών εκδηλώσεων (για τα μάτια του Ερυθρού Σταυρού και της εκτός Γερμανίας κοινής γνώμης), κάθε ημέρα πέθαιναν κατά μέσο όρο 150 κρατούμενοι, στην πλειονότητά τους εβραίοι. Και όμως σε αυτές τις τρομερές συνθήκες, γραφόταν και παιζόταν εκπληκτική μουσική. Η ψυχή φτερούγιζε έξω από τα συρματοπλέγματα, εξαφάνιζε τον υποκόπανο, αψηφούσε τη σκανδάλη.