Κάθε πίνακας κινέζικης καλλιγραφίας δείχνει στο βλέμμα ενός Δυτικού παρατηρητή μυστηριώδης, ακατάληπτος και ακατανόητος, ένα συνονθύλευμα από γραμμές και τελείες, φαινομενικά χωρίς τάξη και λογικό ειρμό. Ισως στο βλέμμα ενός υποψιασμένου να ανακαλεί στη μνήμη πίνακες ζωγράφων όπως οι Paul Klee, Joan Miro, Henry Matisse, Wassily Kandinsky. Ως τέχνη, η κινέζικη καλλιγραφία συνομιλεί πέραν του δυτικού μοντερνισμού και με τη γραφιστική αλλά επιπλέον και με τις απροσποίητες εκδοχές λαϊκής τέχνης του δρόμου, όπως είναι τα γκράφιτι.
«Ζωγραφική χωρίς εικόνες, μουσική χωρίς ήχους», η θέση της στο σύστημα των τεχνών της Απω Ανατολής είναι η ανάλογη μ' αυτήν των Μαθηματικών στο σύστημα των επιστημών. Η καλλιγραφία ποτέ δεν υπήρξε το συμπλήρωμα κάποιας τέχνης αλλά ήταν πάντα το σημείο αφετηρίας για κάθε τέχνη. Παραφράζοντας τον Lao Zi, τον ιδρυτή του Ταοϊσμού: «είναι (μια τέχνη) μυστηριώδης και αχανής. Είναι η είσοδος για πολλές μορφές τέχνης». Την υπηρέτησαν άνθρωποι των τεχνών, των Γραμμάτων και της εξουσίας: ποιητές, ζωγράφοι, διανοούμενοι, αυτοκράτορες - τελευταίος στη σειρά των διάσημων καλλιγράφων ο Μάο. Ωστόσο, είναι και μια τέχνη λαϊκή: μια συχνή εικόνα στα πάρκα της Κίνας είναι ηλικιωμένοι καλλιγράφοι που ασκούνται.
Αφετηρία
Βάση πάνω στην οποία αναπτύσσεται αυτή η ιδιαίτερης μορφής τέχνη είναι το ιδεόγραμμα. Οντας η κινέζικη γραφή στην αφετηρία της εικονογραφική, κάθε χαρακτήρας της είναι ένα σύμβολο που έχει την καταγωγή του σ' ένα σχέδιο-σκαρίφημα απεικόνιση ενός αντικείμενου, προσώπου ή στοιχείου του φυσικού κόσμου. Μέσα, λοιπόν, από μια μακρά και διαδοχική διαδικασία αφαιρέσεων και παραλλαγών, το αρχικό σχέδιο κωδικοποιήθηκε στον χαρακτήρα-ιδεόγραμμα. Κάθε κινέζικο κείμενο είναι λοιπόν όχι μια ηχητική αποτύπωση (όπως συμβαίνει με τα άλλα φωνητικά αλφάβητα) αλλά μια οπτική αναπαράσταση λέξεων, εννοιών, προσώπων, πραγμάτων. Κάθε καλλιγραφική απόδοση ενός κειμένου είναι εντέλει μια καλλιτεχνική απόδοση μιας (κωδικοποιημένης) εικόνας. Και είναι ακριβώς αυτό που φέρνει πολύ κοντά την κινέζικη καλλιγραφία στη ζωγραφική. Γραφή μ' ένα αυστηρό τελετουργικό και κανόνες, η κινέζικη χρησιμοποιεί συγκεκριμένες πινελιές (που αντιστοιχούν σε κινήσεις του χεριού πάνω στο χαρτί) για να γράφει κάθε ιδεόγραμμα. Στην σημερινή εκδοχή της, παραδείγματος χάριν, χρησιμοποιούνται 8 βασικές πινελιές: η τελεία, η γωνία, το «αγκίστρι», η οριζόντια και κάθετη γραμμή, η πλάγια προς τα κάτω δεξιά, η πλάγια προς τα κάτω αριστερά και, τέλος, η πλάγια προς τα πάνω δεξιά.
Αφετηρία
Βάση πάνω στην οποία αναπτύσσεται αυτή η ιδιαίτερης μορφής τέχνη είναι το ιδεόγραμμα. Οντας η κινέζικη γραφή στην αφετηρία της εικονογραφική, κάθε χαρακτήρας της είναι ένα σύμβολο που έχει την καταγωγή του σ' ένα σχέδιο-σκαρίφημα απεικόνιση ενός αντικείμενου, προσώπου ή στοιχείου του φυσικού κόσμου. Μέσα, λοιπόν, από μια μακρά και διαδοχική διαδικασία αφαιρέσεων και παραλλαγών, το αρχικό σχέδιο κωδικοποιήθηκε στον χαρακτήρα-ιδεόγραμμα. Κάθε κινέζικο κείμενο είναι λοιπόν όχι μια ηχητική αποτύπωση (όπως συμβαίνει με τα άλλα φωνητικά αλφάβητα) αλλά μια οπτική αναπαράσταση λέξεων, εννοιών, προσώπων, πραγμάτων. Κάθε καλλιγραφική απόδοση ενός κειμένου είναι εντέλει μια καλλιτεχνική απόδοση μιας (κωδικοποιημένης) εικόνας. Και είναι ακριβώς αυτό που φέρνει πολύ κοντά την κινέζικη καλλιγραφία στη ζωγραφική. Γραφή μ' ένα αυστηρό τελετουργικό και κανόνες, η κινέζικη χρησιμοποιεί συγκεκριμένες πινελιές (που αντιστοιχούν σε κινήσεις του χεριού πάνω στο χαρτί) για να γράφει κάθε ιδεόγραμμα. Στην σημερινή εκδοχή της, παραδείγματος χάριν, χρησιμοποιούνται 8 βασικές πινελιές: η τελεία, η γωνία, το «αγκίστρι», η οριζόντια και κάθετη γραμμή, η πλάγια προς τα κάτω δεξιά, η πλάγια προς τα κάτω αριστερά και, τέλος, η πλάγια προς τα πάνω δεξιά.
Οι φόρμες
Στην ιστορική της διαδρομή, η κινέζικη καλλιγραφία ανέπτυξε μια σειρά από διαφορετικές φόρμες (ανάλογες των γραμματοσειρών στη γραφιστική τέχνη). Καθεμία έχει συγκεκριμένους κανόνες και βασικές πινελιές. Τα ιδεογράμματα απεικονίζονται μ' ένα ιδιαίτερο ύφος και αυτό συνιστά την αισθητική τους ιδιοτυπία. Στη φόρμα των «σφραγίδων» -η αρχαιότερη- όλες οι γραμμές είναι ισοπαχείς και δεν υπάρχουν καθόλου τελείες ή γωνίες. (Το σύμβολο της Ολυμπιάδας του Πεκίνου ήταν μια γραφιστική παραλλαγή αυτής της φόρμας). Στην «κανονική», αυτή που χρησιμοποιείται ευρέως σήμερα, οι πινελιές είναι καθαρές, οι χαρακτήρες ισορροπημένοι και ευσταθείς. Η «ρέουσα» είναι μια χαλαρή εκδοχή της προηγούμενης, όπου όμως οι πινελιές συνδέονται μεταξύ τους. Στην «κυρτή» η γραφή είναι ακανόνιστη, η ροή συνεχής και αδιάκοπη, πινελιές συχνά παραλείπονται και οι χαρακτήρες είναι δύσκολα αναγνωρίσιμοι -μια μορφή γραφής που αποπνέει μιαν έντονη διονυσιακή αίσθηση. Και, τέλος, υπάρχει η «επίσημη», ένα στυλ γραφής ανάμεσα σ' αυτή των «σφραγίδων» και την «κανονική».
Δομικά στοιχεία
Αν και τα κείμενα στα οποία ασκείται η καλλιγραφία μπορεί να 'ναι οποιαδήποτε, ωστόσο πολύ συχνά είναι ποιήματα στο περιθώριο πινάκων. Υπάρχει, όπως είναι προφανές, ένας συχνά αδιόρατος και αδιάρρηκτος δεσμός ανάμεσα σ' αυτό που ο πίνακας απεικονίζει και στο ύφος, το περιεχόμενο του συνοδευτικού ποιήματος και στον τρόπο που αυτό καλλιγραφείται (η φόρμα). Δομικά στοιχεία ενός πίνακα καλλιγραφίας είναι η πινελιά, ο χαρακτήρας (ιδεόγραμμα) και η γραμμή (πρόταση). Η οπτική εντύπωση, η μεταξύ τους σχέση αλλά και άλλοι παράγοντες όπως η συνεκτικότητα, η ισορροπία (ή η ανισορροπία), ο δυναμισμός των πινελιών, το πάχος της γραμμής, η κλίση των καμπυλών, οι αντιθέσεις, οι παραλλαγές, η σχέση ανάμεσα στο κενό και τη γραμμή: όλα αυτά συνθέτουν την τελική αίσθηση που αποκομίζει ο θεατής. Το τελικό σύνολο δεν διαφέρει και πολύ απ' αυτό ενός πίνακα αφηρημένης ζωγραφικής: ορμή, ένταση, ενέργεια, αρμονία, ρυθμός. Καθώς τα ιδεογράμματα δεν παρά αποτυπώσεις μιας σωματικής κίνησης στον χώρο -οι κινήσεις του χεριού καθώς γράφει- οπτικό ανάλογο ενός πίνακα καλλιγραφίας θα μπορούσε να είναι και ο χορός: η γραφή μοιάζει να απεικονίζει τις κινήσεις του σώματος ενός χορευτή στο χώρο. Ωστόσο, κάθε χαρακτήρας που καλλιγραφείται είναι κάτι παραπάνω από καταγραφή μιας σωματικής κίνησης: κάθε καλλιγραφημένο ιδεόγραμμα είναι αντανάκλαση, αποτύπωση συναισθημάτων και διαθέσεων, των αδιόρατων κυματισμών της ψυχής ενός δημιουργού.
Στην ιστορική της διαδρομή, η κινέζικη καλλιγραφία ανέπτυξε μια σειρά από διαφορετικές φόρμες (ανάλογες των γραμματοσειρών στη γραφιστική τέχνη). Καθεμία έχει συγκεκριμένους κανόνες και βασικές πινελιές. Τα ιδεογράμματα απεικονίζονται μ' ένα ιδιαίτερο ύφος και αυτό συνιστά την αισθητική τους ιδιοτυπία. Στη φόρμα των «σφραγίδων» -η αρχαιότερη- όλες οι γραμμές είναι ισοπαχείς και δεν υπάρχουν καθόλου τελείες ή γωνίες. (Το σύμβολο της Ολυμπιάδας του Πεκίνου ήταν μια γραφιστική παραλλαγή αυτής της φόρμας). Στην «κανονική», αυτή που χρησιμοποιείται ευρέως σήμερα, οι πινελιές είναι καθαρές, οι χαρακτήρες ισορροπημένοι και ευσταθείς. Η «ρέουσα» είναι μια χαλαρή εκδοχή της προηγούμενης, όπου όμως οι πινελιές συνδέονται μεταξύ τους. Στην «κυρτή» η γραφή είναι ακανόνιστη, η ροή συνεχής και αδιάκοπη, πινελιές συχνά παραλείπονται και οι χαρακτήρες είναι δύσκολα αναγνωρίσιμοι -μια μορφή γραφής που αποπνέει μιαν έντονη διονυσιακή αίσθηση. Και, τέλος, υπάρχει η «επίσημη», ένα στυλ γραφής ανάμεσα σ' αυτή των «σφραγίδων» και την «κανονική».
Δομικά στοιχεία
Αν και τα κείμενα στα οποία ασκείται η καλλιγραφία μπορεί να 'ναι οποιαδήποτε, ωστόσο πολύ συχνά είναι ποιήματα στο περιθώριο πινάκων. Υπάρχει, όπως είναι προφανές, ένας συχνά αδιόρατος και αδιάρρηκτος δεσμός ανάμεσα σ' αυτό που ο πίνακας απεικονίζει και στο ύφος, το περιεχόμενο του συνοδευτικού ποιήματος και στον τρόπο που αυτό καλλιγραφείται (η φόρμα). Δομικά στοιχεία ενός πίνακα καλλιγραφίας είναι η πινελιά, ο χαρακτήρας (ιδεόγραμμα) και η γραμμή (πρόταση). Η οπτική εντύπωση, η μεταξύ τους σχέση αλλά και άλλοι παράγοντες όπως η συνεκτικότητα, η ισορροπία (ή η ανισορροπία), ο δυναμισμός των πινελιών, το πάχος της γραμμής, η κλίση των καμπυλών, οι αντιθέσεις, οι παραλλαγές, η σχέση ανάμεσα στο κενό και τη γραμμή: όλα αυτά συνθέτουν την τελική αίσθηση που αποκομίζει ο θεατής. Το τελικό σύνολο δεν διαφέρει και πολύ απ' αυτό ενός πίνακα αφηρημένης ζωγραφικής: ορμή, ένταση, ενέργεια, αρμονία, ρυθμός. Καθώς τα ιδεογράμματα δεν παρά αποτυπώσεις μιας σωματικής κίνησης στον χώρο -οι κινήσεις του χεριού καθώς γράφει- οπτικό ανάλογο ενός πίνακα καλλιγραφίας θα μπορούσε να είναι και ο χορός: η γραφή μοιάζει να απεικονίζει τις κινήσεις του σώματος ενός χορευτή στο χώρο. Ωστόσο, κάθε χαρακτήρας που καλλιγραφείται είναι κάτι παραπάνω από καταγραφή μιας σωματικής κίνησης: κάθε καλλιγραφημένο ιδεόγραμμα είναι αντανάκλαση, αποτύπωση συναισθημάτων και διαθέσεων, των αδιόρατων κυματισμών της ψυχής ενός δημιουργού.
Κατά τη διάρκεια των χιλιάδων ετών της ιστορίας της κινεζικής γλώσσας, μπορούμε να δούμε καθαρά πώς τα εργαλεία και τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για τη γραφή επηρέασαν την απόδοση των χαρακτήρων. Τα παλαιότερα ίχνη κινεζικής γραφής βρίσκονται πάνω σε πήλινα και τελετουργικά οστά, όπου οι χαρακτήρες χαράσσονται με αιχμηρά αντικείμενα και το σχήμα τους είναι γωνιώδες.Το βιβλίο, που πρώτοι οι Κινέζοι δημιούργησαν, ήταν ξύλα από μπαμπού τοποθετημένα δίπλα δίπλα. Οι στήλες των χαρακτήρων γράφονταν στο καθένα από αυτά με ένα πινέλο, που ταίριαζε εξαιρετικά στον κινεζικό τρόπο γραφής, από τα δεξιά προς τα αριστερά. Η γραφή με πινέλο έδινε επίσης κάποια ελευθερία στο σχήμα των χαρακτήρων, ιδιαίτερα από τότε που εφευρέθηκε το χαρτί. Στην Κίνα, από το απώτατο παρελθόν της μέχρι και σήμερα, η καλλιγραφία θεωρήθηκε μια από τις υψηλότερες μορφές τέχνης. Υπάρχουν διάφορες τεχνικές και καλλιτεχνικές τάσεις, που μπορεί να ποικίλλουν από τις τετραγωνισμένες άκαμπτες φόρμες μέχρι τα πολύ αφηρημένα και πολύ εκφραστικά στυλ, που ούτε οι ντόπιοι Κινέζοι δεν μπορούν να διαβάσουν. Αυτό υποδηλώνει ότι, τελικά, οι λέξεις και η σημασία δεν είναι αυτά που έχουν τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα προκειμένου να εκτιμήσει κανείς την κινεζική καλλιγραφία. Από την άλλη βέβαια, η δυνατότητα ανάγνωσης και ερμηνείας του χαρακτήρα είναι πολύ μεγάλο προσόν. Ένα από τα μοναδικά χαρακτηριστικά της κινεζικής καλλιγραφίας είναι ότι το φραστικό με το απεικονιστικό στοιχείο έρχονται σε σύζευξη και ενότητα. Η γραφή των κινεζικών χαρακτήρων έχει σειρά, που σημαίνει ότι καθένας που γράφει οφείλει να γράφει τα επιμέρους τμήματα του χαρακτήρα με την ίδια, τη σωστή σειρά. Δεν είναι σπάνιο να δει κανείς αναγνώστες να προσπαθούν να μαντέψουν τη σειρά με την οποία γράφτηκε ο χαρακτήρας. Ιχνηλατώντας, έστω και με τη φαντασία, τη γραφή του χαρακτήρα μπορεί κανείς να κατανοήσει τον αυτοσχεδιασμό του καλλιτέχνη και την απεικόνιση του συμβόλου.
Εξέλιξη και διαφορετικά στυλ της κινεζικής καλλιγραφίας
Σε γενικές γραμμές η κινεζική καλλιγραφία διαιρείται σε πέντε μείζονα στυλ: Το Zhuan Shu που σήμερα κυρίως ταυτίζεται με την χάραξη των σφραγίδων, το Li Shu, το παραδοσιακό στυλ που κυριάρχησε ιδιαίτερα κατά τη δυναστεία Χαν (206 π.Χ.-220 μ.Χ.), το Kai Shu, την πιο συνηθισμένη μορφή εκτύπωσης που επίσης θεωρείται η βασική μορφή γραπτής κινεζικής γλώσσας, το Xing Shu, που χρησιμοποιείται κυρίως για τα χειρόγραφα και είναι επίσης γνωστό ως «ρέον στυλ» και τέλος το Cao Shu, την κινεζική κυρτή γραφή, που προτιμούν οι καλλιγράφοι για πολύ αφηρημένα έργα, αλλά ωστόσο έχει και καθημερινή χρήση. Όλες αυτές οι μείζονες φόρμες της καλλιγραφίας περιέχουν υποκατηγορίες. Ας μην ξεχνάμε ότι η γενική διαίρεση σε πέντε στυλ αποτελεί την απλοποίηση ενός πολύπλοκου συστήματος γραφής.
Σε γενικές γραμμές η κινεζική καλλιγραφία διαιρείται σε πέντε μείζονα στυλ: Το Zhuan Shu που σήμερα κυρίως ταυτίζεται με την χάραξη των σφραγίδων, το Li Shu, το παραδοσιακό στυλ που κυριάρχησε ιδιαίτερα κατά τη δυναστεία Χαν (206 π.Χ.-220 μ.Χ.), το Kai Shu, την πιο συνηθισμένη μορφή εκτύπωσης που επίσης θεωρείται η βασική μορφή γραπτής κινεζικής γλώσσας, το Xing Shu, που χρησιμοποιείται κυρίως για τα χειρόγραφα και είναι επίσης γνωστό ως «ρέον στυλ» και τέλος το Cao Shu, την κινεζική κυρτή γραφή, που προτιμούν οι καλλιγράφοι για πολύ αφηρημένα έργα, αλλά ωστόσο έχει και καθημερινή χρήση. Όλες αυτές οι μείζονες φόρμες της καλλιγραφίας περιέχουν υποκατηγορίες. Ας μην ξεχνάμε ότι η γενική διαίρεση σε πέντε στυλ αποτελεί την απλοποίηση ενός πολύπλοκου συστήματος γραφής.
Οι «τέσσερις θησαυροί της μελέτης», πινέλο, μελάνι, μελανοδοχείο και χαρτί είχαν σχεδόν τη θέση του «ιερού» στην καλλιτεχνική παράδοση της Κίνας. Εντελώς αντίθετα προς τα πινέλα, τα χαρτιά ή τους καμβάδες των δυτικών, που ήταν απλώς εργαλεία για την επίτευξη ενός σκοπού, στην Κίνα αυτά τα αποκαλούμενα «εργαλεία» έχουν πνευματική σημασία που υπογραμμίζει τη σπουδαιότητα των μέσων και της διαδικασίας που τηρείται κατά τη δημιουργία ενός έργου τέχνης. Αυτό, κατά κάποιο τρόπο, εξύψωνε την αξία και τη σημασία μιας καλλιτεχνικής δημιουργίας, τοποθετώντας τη σε μια εξαιρετικά υψηλή θέση. Το κινεζικό πινέλο, όχι κατ' ανάγκη ένα εργαλείο απεικόνισης της πραγματικότητας, είναι μάλλον ένα βοηθητικό μέσο με το οποίο ο καλλιτέχνης εκφράζει την εσωτερική του διάθεση, και τα συναισθήματά του.