Ο ισχυρός άντρας της μεταμεσαιωνικής Ρωσίας ήταν ένας άνθρωπος που ακροβατούσε μεταξύ ευλάβειας και ακολασίας, πνευματικής διαύγειας και παραφροσύνης. Ο Τσάρος Ιβάν ο Τρομερός, παράπαιε μέσα στην βαρβαρική χλιδή της αυλής και τις πνιγερές αίθουσες των βασανιστηρίων στις οποίες κατέληγαν οι υποτιθέμενοι προδότες του
Ο Ιβάν (Ιωάννης) Δ΄ της Ρωσίας, γνωστότερος με το προσωνύμιο Τρομερός, ήταν ο πρώτος τσάρος του Βασιλείου της Ρωσίας. Γεννήθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου 1530 (νέο ημερολόγιο) στη Μόσχα, γιος του ρουρικίδα Μεγάλου Δούκα της Μοσχοβίας Βασιλείου Γ΄ και της Έλενας Γκλίνσκαγια. Μέσω του πατέρα του ήταν δισέγγονος του Θωμά Παλαιολόγου, Δεσπότη του Μυστρά και αδελφού του τελευταίου βυζαντινού αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου.
Η βασιλεία του Ιβάν ξεκινά τυπικά με το θάνατο του πατέρα του το 1533. Λόγω της ηλικίας του τίθεται υπό την επιτροπεία της μητέρας του και αργότερα των βογιαρικών οικογενειών Σούϊσκι και Μπιέλσκι. Η περίοδος της βογιαρικής επιτροπείας είναι καθοριστική για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Όντας θύμα διαρκούς κακομεταχείρισης και υποτίμησης από τους επιτρόπους του, ο Ιβάν γίνεται βίαιος και επιθετικός - λέγεται ότι κατά τα παιδικά του χρόνια εκτόνωνε την επιθετικότητά του πετώντας σκύλους και γάτες από τα παράθυρα του Κρεμλίνου. Τελικά θα φορέσει το στέμμα στα δεκαέξι του, την 16η Ιανουαρίου 1547. Είναι ο πρώτος ηγεμόνας που ενθρονίζεται ως Τσάρος και Κυβερνήτης πασών των Ρωσιών, εν αντιθέσει με τους προκατόχους του που έφεραν τον τίτλο του Μεγάλου Δούκα της Μοσχοβίας. Δημιουργεί ένα επίλεκτο επαγγελματικό στρατιωτικό σώμα, τους Στρέλτσι, οι οποίοι είναι εξοπλισμένοι με το υπερόπλο της εποχής, το αρκεβούζιο (ατομικό πυροβόλο, πρόγονος του μουσκέτου). Αναθεωρεί τον νομικό κώδικα , μειώνοντας τις δικαστικές δικαιοδοσίες των βογιάρων (παραδοσιακή αριστοκρατία) και εισάγει το θεσμό της εκλογής λαϊκών δικαστών από τις κοινότητες. Θεσπίζει επίσης το δικαίωμα του χωρικού να εγκαταλείψει το φεουδάρχη - αφέντη του. Συντάσσει Συνοδικό Κώδικα που ρυθμίζει τις σχέσεις κράτους - εκκλησίας, μετά από πεντάμηνη διαπραγμάτευση επί 100 σημείων με την Αρχιεπισκοπή Μόσχας και εκπροσώπους των βογιάρων. Με την ολοκλήρωση των μεταρρυθμίσεών του, ο Ιβάν στρέφει το βλέμμα του προς νέα εδάφη. Το 1552 καταλύει και προσαρτά το Χανάτο του Καζάν, ενώ τέσσερα χρόνια αργότερα πράττει το ίδιο με το Χανάτο του Άστραχαν. Ακολούθως προσπαθεί να βρει διέξοδο στη Βαλτική , εισβάλλοντας στη Λιβονία, σημερινή Εσθονία, ενώ ταυτόχρονα χτίζει την πόλη - λιμάνι του Αρχαγγέλου στον Αρκτικό Ωκεανό.
Η βασιλεία του Ιβάν ξεκινά τυπικά με το θάνατο του πατέρα του το 1533. Λόγω της ηλικίας του τίθεται υπό την επιτροπεία της μητέρας του και αργότερα των βογιαρικών οικογενειών Σούϊσκι και Μπιέλσκι. Η περίοδος της βογιαρικής επιτροπείας είναι καθοριστική για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Όντας θύμα διαρκούς κακομεταχείρισης και υποτίμησης από τους επιτρόπους του, ο Ιβάν γίνεται βίαιος και επιθετικός - λέγεται ότι κατά τα παιδικά του χρόνια εκτόνωνε την επιθετικότητά του πετώντας σκύλους και γάτες από τα παράθυρα του Κρεμλίνου. Τελικά θα φορέσει το στέμμα στα δεκαέξι του, την 16η Ιανουαρίου 1547. Είναι ο πρώτος ηγεμόνας που ενθρονίζεται ως Τσάρος και Κυβερνήτης πασών των Ρωσιών, εν αντιθέσει με τους προκατόχους του που έφεραν τον τίτλο του Μεγάλου Δούκα της Μοσχοβίας. Δημιουργεί ένα επίλεκτο επαγγελματικό στρατιωτικό σώμα, τους Στρέλτσι, οι οποίοι είναι εξοπλισμένοι με το υπερόπλο της εποχής, το αρκεβούζιο (ατομικό πυροβόλο, πρόγονος του μουσκέτου). Αναθεωρεί τον νομικό κώδικα , μειώνοντας τις δικαστικές δικαιοδοσίες των βογιάρων (παραδοσιακή αριστοκρατία) και εισάγει το θεσμό της εκλογής λαϊκών δικαστών από τις κοινότητες. Θεσπίζει επίσης το δικαίωμα του χωρικού να εγκαταλείψει το φεουδάρχη - αφέντη του. Συντάσσει Συνοδικό Κώδικα που ρυθμίζει τις σχέσεις κράτους - εκκλησίας, μετά από πεντάμηνη διαπραγμάτευση επί 100 σημείων με την Αρχιεπισκοπή Μόσχας και εκπροσώπους των βογιάρων. Με την ολοκλήρωση των μεταρρυθμίσεών του, ο Ιβάν στρέφει το βλέμμα του προς νέα εδάφη. Το 1552 καταλύει και προσαρτά το Χανάτο του Καζάν, ενώ τέσσερα χρόνια αργότερα πράττει το ίδιο με το Χανάτο του Άστραχαν. Ακολούθως προσπαθεί να βρει διέξοδο στη Βαλτική , εισβάλλοντας στη Λιβονία, σημερινή Εσθονία, ενώ ταυτόχρονα χτίζει την πόλη - λιμάνι του Αρχαγγέλου στον Αρκτικό Ωκεανό.
Το 1560 πεθαίνει η βασίλισσα Αναστασία και ο Ιβάν υποψιάζεται ότι κάποιοι βογιάροι τη δηλητηρίασαν. Μετά από αυτά τα γεγονότα ο τσάρος αλλάζει πρόσωπο, με άμεσες επιπτώσεις στην πορεία του ρωσικού βασιλείου - άλλοι μιλούν για αλλαγή τακτικής και άλλοι για εκδήλωση βαρύτατης σχιζοφρένειας.Στο στόχαστρο μπήκαν κυριολεκτικά όλοι και κανείς δεν ήταν πια ασφαλής: σε κατηγορούσαν για προδοσία, απείθεια ή απλή διαφωνία με τα τσαρικά φιρμάνια και σε οδηγούσαν με συνοπτικές διαδικασίες στο απόσπασμα. Χιλιάδες πολίτες του Βασιλείου της Ρωσίας σφαγιάστηκαν, εκτοπίστηκαν και δολοφονήθηκαν μαζικά, με την οικονομική καταστροφή να καραδοκεί. Οι βογιάροι, οι οποίοι είναι στο στόχαστρο από το 1560, προσπαθούν να μπλοκάρουν τη μεταρρύθμιση και ο Ιβάν απαντά με μαζικές εκκαθαρίσεις. Για επτά χρόνια οι Οπρίτσνικοι, τα εντεταλμένα ένοπλα όργανα θα βυθίσουν τη χώρα στο χάος και το αίμα. Ντυμένοι στα μαύρα, ιππεύοντας μαύρα άλογα, σκορπούσαν τον τρόμο και τον θάνατο. Κάθε ύποπτος για εναντίωση στον Ιβάν βασανίζεται και εκτελείται με συνοπτικές διαδικασίες. Ολόκληρες πόλεις ισοπεδώνονται, με άμεσες συνέπειες στην αγροτική παραγωγή και το εμπόριο, με αποκορύφωμα τη Σφαγή του Νόβγκοροντ (1570 - Έριξαν τα γυναικόπαιδα στον ποταμό Βόλχοβ, όπου παγιδεύτηκαν κάτω απ’ τον πάγο.
Οι Οπρίτσνικοι έκαναν περιπολίες γύρω απ’ το ποτάμι και σκότωναν όποιον κατάφερνε να βγει στην επιφάνεια. Πριν εκτελέσουν τους άντρες, τους βασάνιζαν για να αποσπάσουν πληροφορίες για την υποτιθέμενη προδοσία. Η λεηλασία κράτησε πέντε εβδομάδες. Κάθε μέρα, ο Ιβάν μαζί με το γιο και διάδοχό του, παρακολουθούσαν με λαχτάρα τις σφαγές. Κάθε απόγευμα αποσύρονταν στην εκκλησία, όπου προσεύχονταν για ώρες. Δυτικές πηγές της εποχής υπολογίζουν την σφαγή από 2.700 νεκρούς έως 27.000, σημερινοί ερευνητές υπολογίζουν τα θύματα από 2.500 έως 12.000 μεταξύ των οποίων 1.500 ευγενείς). Με τις μαζικές εκκαθαρίσεις ο Ιβάν καταφέρνει να δημιουργήσει μια νέα και υπάκουη ολιγαρχία, η οποία συμπεριλαμβάνει μεν κάποιες οικογένειες της παλαιάς ολιγαρχίας που τον στηρίζουν, αλλά κυρίως αποτελείται από άνδρες που λαμβάνουν τον τίτλο του βογιάρου κατ' απονομήν, χάρη στην πίστη τους στο θρόνο.
Οι Οπρίτσνικοι έκαναν περιπολίες γύρω απ’ το ποτάμι και σκότωναν όποιον κατάφερνε να βγει στην επιφάνεια. Πριν εκτελέσουν τους άντρες, τους βασάνιζαν για να αποσπάσουν πληροφορίες για την υποτιθέμενη προδοσία. Η λεηλασία κράτησε πέντε εβδομάδες. Κάθε μέρα, ο Ιβάν μαζί με το γιο και διάδοχό του, παρακολουθούσαν με λαχτάρα τις σφαγές. Κάθε απόγευμα αποσύρονταν στην εκκλησία, όπου προσεύχονταν για ώρες. Δυτικές πηγές της εποχής υπολογίζουν την σφαγή από 2.700 νεκρούς έως 27.000, σημερινοί ερευνητές υπολογίζουν τα θύματα από 2.500 έως 12.000 μεταξύ των οποίων 1.500 ευγενείς). Με τις μαζικές εκκαθαρίσεις ο Ιβάν καταφέρνει να δημιουργήσει μια νέα και υπάκουη ολιγαρχία, η οποία συμπεριλαμβάνει μεν κάποιες οικογένειες της παλαιάς ολιγαρχίας που τον στηρίζουν, αλλά κυρίως αποτελείται από άνδρες που λαμβάνουν τον τίτλο του βογιάρου κατ' απονομήν, χάρη στην πίστη τους στο θρόνο.
Ο φόνος του γιου του
Ο Ιβάν λάτρευε τον πρωτότοκο γιο του, τον Ιβάν Ιβάνοβιτς, γιατί ήταν καρπός του έρωτα με την πρώτη του γυναίκα, την Αναστασία Ρομάνοβνα. Εξαιρετικά μορφωμένος και ταλαντούχος πολεμιστής, ο Ιβάν Ιβάνοβιτς είχε εντυπωσιάσει τον πατέρα του στη σφαγή του Νόβγκοροντ, όπου παρακολουθούσε ατάραχος τις θηριωδίες. Τον Οκτώβριο του 1581, η τρίτη σύζυγος του Ιβάν Ιβάνοβιτς ήταν έγκυος στο πρώτο τους παιδί. Μία μέρα έτυχε να φορέσει ένα φόρεμα πιο αποκαλυπτικό απ’ ότι συνήθιζε και όταν την είδε ο Ιβάν ο Τρομερός, έγινε έξαλλος.Την ξυλοκόπησε άγρια με αποτέλεσμα εκείνη να χάσει το παιδί που κυοφορούσε. Ο Ιβάν Ιβάνοβιτς το έμαθε και ξεκίνησε ένας τρομερός καυγάς. Αρχικά κατηγόρησε τον πατέρα του για τον θάνατο του αγέννητου παιδιού του, αλλά μετά ο Ιβάν κατηγόρησε τον γιο του ότι σκόπευε να τον προδώσει. Ο Ιβάν ο Τρομερός, τυφλωμένος από θυμό, χτύπησε τον γιο του στο κεφάλι με ένα σκήπτρο. Με το που είδε τον γιο του να πέφτει αιμόφυρτος στο έδαφος, ο Ιβάν όρμησε πάνω του, τον αγκάλιασε, τον φιλούσε μανιασμένα και ούρλιαζε: «Καταραμένος να είμαι! Σκότωσα τον γιο μου»! Για μια στιγμή, ο Ιβάν Ιβάνοβιτς βρήκε τις αισθήσεις του και ψιθύρισε στον πατέρα και βασιλιά του: «Πεθαίνω ως αφοσιωμένος γιος και πιστός υπηρέτης» Παρά τις προσευχές του πατέρα του, πέθανε λίγες μέρες μετά, στις 19 Νοεμβρίου του 1581.
Ο Ιβάν λάτρευε τον πρωτότοκο γιο του, τον Ιβάν Ιβάνοβιτς, γιατί ήταν καρπός του έρωτα με την πρώτη του γυναίκα, την Αναστασία Ρομάνοβνα. Εξαιρετικά μορφωμένος και ταλαντούχος πολεμιστής, ο Ιβάν Ιβάνοβιτς είχε εντυπωσιάσει τον πατέρα του στη σφαγή του Νόβγκοροντ, όπου παρακολουθούσε ατάραχος τις θηριωδίες. Τον Οκτώβριο του 1581, η τρίτη σύζυγος του Ιβάν Ιβάνοβιτς ήταν έγκυος στο πρώτο τους παιδί. Μία μέρα έτυχε να φορέσει ένα φόρεμα πιο αποκαλυπτικό απ’ ότι συνήθιζε και όταν την είδε ο Ιβάν ο Τρομερός, έγινε έξαλλος.Την ξυλοκόπησε άγρια με αποτέλεσμα εκείνη να χάσει το παιδί που κυοφορούσε. Ο Ιβάν Ιβάνοβιτς το έμαθε και ξεκίνησε ένας τρομερός καυγάς. Αρχικά κατηγόρησε τον πατέρα του για τον θάνατο του αγέννητου παιδιού του, αλλά μετά ο Ιβάν κατηγόρησε τον γιο του ότι σκόπευε να τον προδώσει. Ο Ιβάν ο Τρομερός, τυφλωμένος από θυμό, χτύπησε τον γιο του στο κεφάλι με ένα σκήπτρο. Με το που είδε τον γιο του να πέφτει αιμόφυρτος στο έδαφος, ο Ιβάν όρμησε πάνω του, τον αγκάλιασε, τον φιλούσε μανιασμένα και ούρλιαζε: «Καταραμένος να είμαι! Σκότωσα τον γιο μου»! Για μια στιγμή, ο Ιβάν Ιβάνοβιτς βρήκε τις αισθήσεις του και ψιθύρισε στον πατέρα και βασιλιά του: «Πεθαίνω ως αφοσιωμένος γιος και πιστός υπηρέτης» Παρά τις προσευχές του πατέρα του, πέθανε λίγες μέρες μετά, στις 19 Νοεμβρίου του 1581.
Σχετικά με το θάνατο του Ιβάν (28 Μαρτίου 1584) έχουν ειπωθεί πολλά. Κατά την επίσημη εκδοχή, πέθανε από παθολογικά αίτια παίζοντας σκάκι με το βογιάρο σύμβουλό του Μπογκντάν Μπιέλσκι. Όταν όμως ανοίχθηκε ο τάφος του. τη δεκαετία του 1960 για εργασίες συντήρησης, οι επιστήμονες βρήκαν στα οστά του υψηλές συγκεντρώσεις ψευδαργύρου. Αυτό έδωσε βάση σε δύο άλλα σενάρια που είχαν ακουσθεί:
- Ο τσάρος δηλητηριάσθηκε ή στραγγαλίσθηκε από τους αυλικούς του. Σύμφωνα με αυτό το σενάριο, τρεις μέρες πριν το θάνατό του ο Ιβάν είχε προσπαθήσει να βιάσει την πριγκίπισσα Ιρίνα, σύζυγο του διαδόχου Φιοντόρ. Ακούγοντας τις κραυγές της κοπέλας, ο Μπογκντάν Μπιέλσκι και ο Μπορίς Γκοντουνόφ (που ήταν αδελφός της) έσπευσαν να δουν τί συμβαίνει. Όταν τους είδε ο Ιβάν σταμάτησε την πράξη, αλλά οι δύο βογιάροι φοβήθηκαν πως έπεσαν σε δυσμένεια και θα το πλήρωναν με τη ζωή τους. Έσπευσαν λοιπόν να τον δηλητηριάσουν, πριν ο Ιβάν τους "εκκαθαρίσει".
- Ο τσάρος έλαβε κατά λάθος υπερβολική δόση ψευδαργύρου, στα πλαίσια θεραπείας κατά της σύφιλης.
Ο Ιβάν πραγματοποίησε έξι γάμους: με την Αναστασία Ρομάνοβνα, κόρη βογιάρου, η οποία πέθανε στις 7 Αυγούστου 1560. Μπορεί να εκτελούσε φίλους και εχθρούς χωρίς δισταγμό, αλλά έδειξε αστείρευτη αγάπη και τρυφερότητα στην πρώτη γυναίκα του, την Αναστασία Λέγεται ότι ήταν η μόνη που μπορούσε να τον ηρεμήσει κι ότι μετά τον θάνατό της, έχασε τον έλεγχο. Ο Ιβάν πίστευε ότι τη δηλητηρίασαν οι ευγενείς και από τότε τρελάθηκε και άρχισε η σχιζοφρενική διακυβέρνηση της χώρας. Δεύτερη γυναίκα του ήταν η Μαρία Τερμιούνκοβνα, Κιρκάσια πριγκίπισσα,η οποία πέθανε το 1568. Τρίτη η Μαρία Σομπακίνα, κόρη ενός εμπόρου του Νόβγκοροντ, που πέθανε μέσα σε ένα χρόνο. Μετά παντρεύτηκε την Άννα Κολτόβσκαγια,κόρη ενός αυλικού. Δύο χρόνια αργότερα ο Ιβάν την έστειλε σε μοναστήρι όπου και πέθανε το 1626. Ακολουθεί η Μαρία Ντολγκορούκαγια, που διέταξε να την πνίξουν την επομένη του γάμου. Και τέλος,η Μαρία Φεοντόροβα Ναγκάγια,κόρη ενός βογιάρου, οποία πέθανε το 1612.
Ο θρύλος του Ιβάν
Η εικόνα που μας παραδίδει η ρωσική λαϊκή παράδοση για τον Ιβάν τον Τρομερό είναι πολύ πιο ωραιοποιημένη από αυτήν που μας μαρτυρά η ιστορία. Η σύγκρουσή του με τους ευγενείς τού προσέδωσε διαστάσεις θρύλου, ως προστάτη του απλού λαού από τους ασύδοτους βογιάρους. Ως τέτοιος εμφανίζεται σε μια σειρά διδακτικών παραμυθιών, όπου εξάρονται η θυμοσοφία και η δικαιοσύνη του ενώ αποκρύπτονται οι αρνητικές πλευρές του. Στο Παραμύθι του αγγειοπλάστη, Ο τσάρος γίνεται φίλος με έναν απλό αγγειοπλάστη, χάρη στο κοινό τους παιχνίδι να λύνουν δύσκολα αινίγματα. Κάποια στιγμή ο Ιβάν, εντυπωσιασμένος από την ευστροφία του φτωχού τεχνίτη, τον προτρέπει: Έλα μαζί μου και τότε θα έλθω κι εγώ μαζί σου. Πράγματι, με τη βοήθεια του τσάρου ο αγγειοπλάστης αναπτύσσει την επιχείρησή του και φτιάχνει κεραμικά για όλη τη Ρωσία. Όταν αργότερα εμφανίζεται ένας παραδοσιακός βογιάρος που χρωστά πολλά χρήματα στο φίλο του, ο Ιβάν τον τιμωρεί για το χρέος του, αναγκάζοντάς τον να αποδώσει τον τίτλο ευγενείας στον αγγειοπλάστη.
Αυτό το παραμύθι, όπως και πολλά άλλα, οδήγησαν τους μελετητές στο συμπέρασμα πως για τη ρωσική παράδοση ο Ιβάν είναι o άτεγκτος, μα συνάμα συμπονετικός και φωτισμένος ηγεμόνας, πρόθυμος να προστατεύσει τον απλό λαό από τους τεμπέληδες βογιάρους, έστω και εάν φθάνει στα άκρα για να το πετύχει. Αυτή η εικόνα του Ιβάν περιγράφεται ανάγλυφα στην πρώτη ταινία της σειράς Ιβάν ο Τρομερός (Σεργκέι Αϊζενστάιν, 1944) που θεωρείται ως μία από τις κορυφαίες του παγκόσμιου κινηματογράφου. Προσπαθώντας να δημιουργήσει ιστορικές αναλογίες ανάμεσα στον ήρωα και το Στάλιν, υπό το βάρος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Αϊζενστάιν φιλοτεχνεί τον Ιβάν ως το μοναδικό πατριώτη ανάμεσα στους παρηκμασμένους βογιάρους. Στην πορεία ο Ιβάν απογοητεύεται από τις συνομωσίες των βογιάρων και το θάνατο της αγαπημένης του Αναστασίας, με συνέπεια να εγκαταλείψει τη Μόσχα επικεφαλής μίας ομάδας σιδερένιων ανδρών του απλού λαού που μπορεί να εμπιστευθεί (των Οπρίτσνικων), για να σώσει μόνος τη χώρα που κινδυνεύει στη Λιβονία. Τελικά μετά από λαϊκή απαίτηση επιστρέφει στη Μόσχα, λέγοντας ότι πια θα κυβερνά απολυταρχικά με τη θέληση του λαού.
Ο θρύλος του Ιβάν
Η εικόνα που μας παραδίδει η ρωσική λαϊκή παράδοση για τον Ιβάν τον Τρομερό είναι πολύ πιο ωραιοποιημένη από αυτήν που μας μαρτυρά η ιστορία. Η σύγκρουσή του με τους ευγενείς τού προσέδωσε διαστάσεις θρύλου, ως προστάτη του απλού λαού από τους ασύδοτους βογιάρους. Ως τέτοιος εμφανίζεται σε μια σειρά διδακτικών παραμυθιών, όπου εξάρονται η θυμοσοφία και η δικαιοσύνη του ενώ αποκρύπτονται οι αρνητικές πλευρές του. Στο Παραμύθι του αγγειοπλάστη, Ο τσάρος γίνεται φίλος με έναν απλό αγγειοπλάστη, χάρη στο κοινό τους παιχνίδι να λύνουν δύσκολα αινίγματα. Κάποια στιγμή ο Ιβάν, εντυπωσιασμένος από την ευστροφία του φτωχού τεχνίτη, τον προτρέπει: Έλα μαζί μου και τότε θα έλθω κι εγώ μαζί σου. Πράγματι, με τη βοήθεια του τσάρου ο αγγειοπλάστης αναπτύσσει την επιχείρησή του και φτιάχνει κεραμικά για όλη τη Ρωσία. Όταν αργότερα εμφανίζεται ένας παραδοσιακός βογιάρος που χρωστά πολλά χρήματα στο φίλο του, ο Ιβάν τον τιμωρεί για το χρέος του, αναγκάζοντάς τον να αποδώσει τον τίτλο ευγενείας στον αγγειοπλάστη.
Αυτό το παραμύθι, όπως και πολλά άλλα, οδήγησαν τους μελετητές στο συμπέρασμα πως για τη ρωσική παράδοση ο Ιβάν είναι o άτεγκτος, μα συνάμα συμπονετικός και φωτισμένος ηγεμόνας, πρόθυμος να προστατεύσει τον απλό λαό από τους τεμπέληδες βογιάρους, έστω και εάν φθάνει στα άκρα για να το πετύχει. Αυτή η εικόνα του Ιβάν περιγράφεται ανάγλυφα στην πρώτη ταινία της σειράς Ιβάν ο Τρομερός (Σεργκέι Αϊζενστάιν, 1944) που θεωρείται ως μία από τις κορυφαίες του παγκόσμιου κινηματογράφου. Προσπαθώντας να δημιουργήσει ιστορικές αναλογίες ανάμεσα στον ήρωα και το Στάλιν, υπό το βάρος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Αϊζενστάιν φιλοτεχνεί τον Ιβάν ως το μοναδικό πατριώτη ανάμεσα στους παρηκμασμένους βογιάρους. Στην πορεία ο Ιβάν απογοητεύεται από τις συνομωσίες των βογιάρων και το θάνατο της αγαπημένης του Αναστασίας, με συνέπεια να εγκαταλείψει τη Μόσχα επικεφαλής μίας ομάδας σιδερένιων ανδρών του απλού λαού που μπορεί να εμπιστευθεί (των Οπρίτσνικων), για να σώσει μόνος τη χώρα που κινδυνεύει στη Λιβονία. Τελικά μετά από λαϊκή απαίτηση επιστρέφει στη Μόσχα, λέγοντας ότι πια θα κυβερνά απολυταρχικά με τη θέληση του λαού.