Ο Γουτεμβέργιος θεωρείται «πατέρας» της μηχανικής εκτύπωσης. Κινητά τυπογραφικά στοιχεία είχαν ήδη κατασκευαστεί από τον Ολλανδό Λαυρέντιο Κοστέρ στο Χάρλεμ, ο Γουτεμβέργιος όμως ήταν εκείνος που συνέλαβε πρώτος την ιδέα της τυπογραφικής μεθόδου στο σύνολό της. Σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε πλέον σήμερα η εφεύρεση της τυπογραφίας δεν ανήκει ούτε σε κάποιο συγκεκριμένο λαό ούτε σε κάποια συγκεκριμένη χρονολογία. Αποδίδεται, όμως, στον Γουτεμβέργιο η δόξα της εφεύρεσης της μεταλλικής μήτρας, με τη οποία διευκολύνθηκε η κατασκευή κινητών μεταλλικών στοιχείων και του πιεστηρίου. Επινόησε την τυπογραφική μέθοδο στο σύνολό της: μήτρα, χυτά στοιχεία, στοιχειοθεσία, χειροκίνητο πιεστήριο και τυπογραφική μελάνη. Σε τελική ανάλυση τελειοποίησε τα μέσα που χρησιμοποιούνταν μέχρι τότε.
Η Ζωή και το Έργο του
Ελάχιστα πράγματα μας είναι γνωστά για την προσωπική του ζωή. Ο Γουτεμβέργιος (Gutenberg), παρατσούκλι του Johannes Gensfleish zur Laden, γεννιέται το 1397 στο Μάιντς (Mainz) της Γερμανίας. Γνωρίζουμε ωστόσο ότι εγκαταλείπει το Μάιντς πριν από το 1430 και εγκαθίσταται στο Στρασβούργο, όπου αρχίζει να πειραματίζεται στη μεταλλουργία, ως μαθητευομένους στο επάγγελμα του χρυσοχόου ενώ το 1434 κάνει τα πρώτα του βήματα στην τυπογραφία. Οι πρώτες δοκιμαστικές εργασίες του πραγματοποιούνται στο Στρασβούργο το 1436 και είναι λαϊκά, θρησκευτικά βιβλία. Μόλις το 1455 τυπώνει τη "Βίβλο", το πρώτο βιβλίο μαζικής παραγωγής, που για πολλούς είναι το καλύτερο και αρτιότερο τεχνικά βιβλίο που τυπώθηκε ποτέ. Αυτό όμως συνέβη πολύ αργότερα. Ο εκπαιδευμένος χρυσοχόος, μέλος της αντίστοιχης συντεχνίας, πειραματίζεται από το 1434 με κινητούς ξύλινους χαρακτήρες. Μετά από διάφορες προσπάθειες πετυχαίνει το 1441, με τη βοήθεια ενός βελτιωμένου μελανιού, να αξιοποιήσει εκτυπωτικά και τις δύο όψεις μιας σελίδας χαρτιού.
Ελάχιστα πράγματα μας είναι γνωστά για την προσωπική του ζωή. Ο Γουτεμβέργιος (Gutenberg), παρατσούκλι του Johannes Gensfleish zur Laden, γεννιέται το 1397 στο Μάιντς (Mainz) της Γερμανίας. Γνωρίζουμε ωστόσο ότι εγκαταλείπει το Μάιντς πριν από το 1430 και εγκαθίσταται στο Στρασβούργο, όπου αρχίζει να πειραματίζεται στη μεταλλουργία, ως μαθητευομένους στο επάγγελμα του χρυσοχόου ενώ το 1434 κάνει τα πρώτα του βήματα στην τυπογραφία. Οι πρώτες δοκιμαστικές εργασίες του πραγματοποιούνται στο Στρασβούργο το 1436 και είναι λαϊκά, θρησκευτικά βιβλία. Μόλις το 1455 τυπώνει τη "Βίβλο", το πρώτο βιβλίο μαζικής παραγωγής, που για πολλούς είναι το καλύτερο και αρτιότερο τεχνικά βιβλίο που τυπώθηκε ποτέ. Αυτό όμως συνέβη πολύ αργότερα. Ο εκπαιδευμένος χρυσοχόος, μέλος της αντίστοιχης συντεχνίας, πειραματίζεται από το 1434 με κινητούς ξύλινους χαρακτήρες. Μετά από διάφορες προσπάθειες πετυχαίνει το 1441, με τη βοήθεια ενός βελτιωμένου μελανιού, να αξιοποιήσει εκτυπωτικά και τις δύο όψεις μιας σελίδας χαρτιού.
Η Επανάσταση του Γουτεμβέργιου
Το 1448 τον βρίσκουμε και πάλι στο Μάιντς, όπου έχει επιστρέψει οριστικά. Πεισματάρης και ακάματος ερευνητής ο Γουτεμβέργιος χρησιμοποιεί για το τυπογραφικό του πιεστήριο τη βασική δομή του πιεστηρίου σταφυλιών, προσθέτοντας χαρακτηριστικά από υφαντουργικές μηχανές και από τα χειροκίνητα πιεστήρια που χρησιμοποιούν κατασκευαστές χαρτιού και βιβλιοδέτες. Ήδη από την εποχή εκείνη ο Γουτεμβέργιος πρέπει να είχε αναπτύξει την τεχνική για την κατασκευή σε πρέσες, με χαλύβδινα κοπίδια, μεμονωμένων χαρακτήρων από ένα κράμα μόλυβδου, κασσίτερου και αντιμονίου και τη χρήση τους στις τυπογραφικές εργασίες.Το 1450 συνεταιρίζεται με τους χρηματοδότες Schoffer και Johann Fust, (από τον οποίο δανείστηκε 1550 gulden με ενέχυρο τα μηχανήματα και εργαλεία του) προκειμένου να κατασκευάσει ένα τυπογραφείο, στο οποίο θα λειτουργήσει την τυπογραφική πρέσα του. Η τελική επιτυχία για την αξιοποίηση της εφεύρεσης του ήρθε με την εκτύπωση το 1455 της Βίβλου στα λατινικά, μία αισθητικά άριστη τυπογραφική εργασία αν και αποτελεί μόλις το πρώτο τυπογραφικό προϊόν του.
Το 1448 τον βρίσκουμε και πάλι στο Μάιντς, όπου έχει επιστρέψει οριστικά. Πεισματάρης και ακάματος ερευνητής ο Γουτεμβέργιος χρησιμοποιεί για το τυπογραφικό του πιεστήριο τη βασική δομή του πιεστηρίου σταφυλιών, προσθέτοντας χαρακτηριστικά από υφαντουργικές μηχανές και από τα χειροκίνητα πιεστήρια που χρησιμοποιούν κατασκευαστές χαρτιού και βιβλιοδέτες. Ήδη από την εποχή εκείνη ο Γουτεμβέργιος πρέπει να είχε αναπτύξει την τεχνική για την κατασκευή σε πρέσες, με χαλύβδινα κοπίδια, μεμονωμένων χαρακτήρων από ένα κράμα μόλυβδου, κασσίτερου και αντιμονίου και τη χρήση τους στις τυπογραφικές εργασίες.Το 1450 συνεταιρίζεται με τους χρηματοδότες Schoffer και Johann Fust, (από τον οποίο δανείστηκε 1550 gulden με ενέχυρο τα μηχανήματα και εργαλεία του) προκειμένου να κατασκευάσει ένα τυπογραφείο, στο οποίο θα λειτουργήσει την τυπογραφική πρέσα του. Η τελική επιτυχία για την αξιοποίηση της εφεύρεσης του ήρθε με την εκτύπωση το 1455 της Βίβλου στα λατινικά, μία αισθητικά άριστη τυπογραφική εργασία αν και αποτελεί μόλις το πρώτο τυπογραφικό προϊόν του.
Η αρχή του ...τέλους
Η αντίστροφη μέτρηση όμως είχε ξεκινήσει. Μετά από αντιδικίες και δικαστικές περιπέτειες, ο Γουτεμβέργιος διαχωρίζει το 1455 τις δραστηριότητες του από τους συνεταίρους του, οι οποίοι όμως διεκδικούν για λογαριασμό τους την εφεύρεση του, με το επιχείρημα ότι αυτή είχε πραγματοποιηθεί με δικά τους χρήματα και ταυτόχρονα του κατάσχουν και το τυπογραφείο του... Τελικά ο Γουτεμβέργιος βρίσκεται σε ανυπέρβλητες οικονομικές δυσκολίες το 1458, από τις οποίες τον γλυτώνει η δημοτική αρχή του Μάιντς που τον βοηθά να φτιάξει ένα καινούργιο τυπογραφείο. Αν και δημιούργησε μία μεγάλη επιχείρηση με περισσότερα από 20 άτομα (ξυλουργούς, χημικούς, μεταλλουργούς, σχεδιαστές), τα έξοδα έκδοσης της "Βίβλου" ξεπέρασαν τις οικονομικές του δυνατότητες. Πεθαίνει πάμφτωχος το 1468 αφού το τυπογραφείο του είχε ήδη πτωχεύσει.
Η αντίστροφη μέτρηση όμως είχε ξεκινήσει. Μετά από αντιδικίες και δικαστικές περιπέτειες, ο Γουτεμβέργιος διαχωρίζει το 1455 τις δραστηριότητες του από τους συνεταίρους του, οι οποίοι όμως διεκδικούν για λογαριασμό τους την εφεύρεση του, με το επιχείρημα ότι αυτή είχε πραγματοποιηθεί με δικά τους χρήματα και ταυτόχρονα του κατάσχουν και το τυπογραφείο του... Τελικά ο Γουτεμβέργιος βρίσκεται σε ανυπέρβλητες οικονομικές δυσκολίες το 1458, από τις οποίες τον γλυτώνει η δημοτική αρχή του Μάιντς που τον βοηθά να φτιάξει ένα καινούργιο τυπογραφείο. Αν και δημιούργησε μία μεγάλη επιχείρηση με περισσότερα από 20 άτομα (ξυλουργούς, χημικούς, μεταλλουργούς, σχεδιαστές), τα έξοδα έκδοσης της "Βίβλου" ξεπέρασαν τις οικονομικές του δυνατότητες. Πεθαίνει πάμφτωχος το 1468 αφού το τυπογραφείο του είχε ήδη πτωχεύσει.
Η Βίβλος των 42 Γραμμών
Η Αγία Γραφή Gutenberg, που ονομάζεται και «Β42» ή «Β-42», επειδή αποτελείται από 42 γραμμές δημιουργήθηκε μετάξύ 1452-1454 στο Mainz. Τυπώθηκε στο τυπογραφείο του Ιωάννη Γουτεμβέργιου, και θεωρείται ένα από τα πιο σημαντικά βιβλία της παλαιτυπίας. Με τη βοήθεια του Peter Schöffer, του χρηματοδότη John Fust και περίπου 20 άλλων υπαλλήλων τυπώθηκαν περίπου 180 αντίτυπα. Εκτός από τις 150 Βίβλους τυπωμένες σε απλό χαρτί, υπήρχαν περίπου 30 εκδόσεις σε περγαμηνή. Η Β42 είναι η μίμηση ενός χειρογράφου. Σήμερα διασώζονται τα 49 από αυτά. Το 1987 πουλήθηκε ένα από αυτά στην τιμή των περίπου 5 εκ. € που αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα ποσά που καταβλήθηκαν ποτέ για τυπωμένη έκδοση .
Συγχωροχάρτια (1454/1455)
Τα Συγχωροχάρτια τυπώνονταν στη μία πλευρά με μια στερεότυπη γραμματοσειρά, την Donat-Kalender-Type, και οι πρώτες εκδόσεις τυπώθηκαν σε περγαμηνή. Όταν ο πιστός αγόραζε το Συγχωροχάρτι, συμπλήρωνε στο κατάλληλο πεδίο χειρόγραφα το όνομά του και το παρέδιδε στην επόμενη εξομολόγηση. Στη συνέχεια απαλλασσόταν από την τιμωρία. Η δυνατότητα αναπαραγωγής στα συγχωροχάρτια οδήγησε στη μεγάλη κυκλοφορία κι ευρύτατη διάδοση αυτών. Σήμερα σώζονται 1 αντίγραφο που χρονολογείται από ένα χειρόγραφο σημείωμα στις 22 Οκτωβρίου 1454 κι ένα άλλο στις 26 Γενάρη 1455.
Τούρκικο Ημερολόγιο για το 1455
Με αφορμή την Άλωση της Κωνσταντινούπολης τυπώθηκε αυτό το φυλλάδιο που αποτελεί προπαγάνδα-προειδοποίηση εναντίον των Τούρκων και υποστηρίζει την σταυροφορία. Το ημερολόγιο ξεκινούσε από την 1 Ιανουαρίου 1455, και σε κάθε μήνα, εκτός από τις πληροφορίες σχετικά με την ημερομηνία της νέας σελήνης, καλούσε μια προσωπικότητα της εποχής σε αντίσταση εναντίον των Τούρκων. Παρά το γεγονός ότι το κείμενο ήταν οργανωμένο σε ζευγάρια ομοιοκαταληξίας, είχε τοποθετηθεί σε διαδοχικές σειρές. Ένα πλήρες αντίγραφο παραμένει σε μεγάλο βαθμό ανέπαφο στη Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη του Μονάχου. Αποτελείται από έξι φύλλα και επιτρέπει τη συναγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τον τύπο του αποθέματος. Εκτός από τις συντομογραφίες και τα σημεία στίξης αυτό αποτελούνταν από 93 πεζά και 15 κεφαλαία γράμματα. Η έλλειψη κεφαλαίων γραμμάτων K, W, Χ, Υ, Ζ οδήγησε στην αντικατάσταση από πεζά γράμματα. Επομένως, μπορεί να υποτεθεί ότι ο τύπος της γραμματοσειράς που χρησιμοποιείται είναι η Donat-Kalender-Type που είχε αρχικά σχεδιαστεί για λατινικά κείμενα.
Η Αγία Γραφή Gutenberg, που ονομάζεται και «Β42» ή «Β-42», επειδή αποτελείται από 42 γραμμές δημιουργήθηκε μετάξύ 1452-1454 στο Mainz. Τυπώθηκε στο τυπογραφείο του Ιωάννη Γουτεμβέργιου, και θεωρείται ένα από τα πιο σημαντικά βιβλία της παλαιτυπίας. Με τη βοήθεια του Peter Schöffer, του χρηματοδότη John Fust και περίπου 20 άλλων υπαλλήλων τυπώθηκαν περίπου 180 αντίτυπα. Εκτός από τις 150 Βίβλους τυπωμένες σε απλό χαρτί, υπήρχαν περίπου 30 εκδόσεις σε περγαμηνή. Η Β42 είναι η μίμηση ενός χειρογράφου. Σήμερα διασώζονται τα 49 από αυτά. Το 1987 πουλήθηκε ένα από αυτά στην τιμή των περίπου 5 εκ. € που αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα ποσά που καταβλήθηκαν ποτέ για τυπωμένη έκδοση .
Συγχωροχάρτια (1454/1455)
Τα Συγχωροχάρτια τυπώνονταν στη μία πλευρά με μια στερεότυπη γραμματοσειρά, την Donat-Kalender-Type, και οι πρώτες εκδόσεις τυπώθηκαν σε περγαμηνή. Όταν ο πιστός αγόραζε το Συγχωροχάρτι, συμπλήρωνε στο κατάλληλο πεδίο χειρόγραφα το όνομά του και το παρέδιδε στην επόμενη εξομολόγηση. Στη συνέχεια απαλλασσόταν από την τιμωρία. Η δυνατότητα αναπαραγωγής στα συγχωροχάρτια οδήγησε στη μεγάλη κυκλοφορία κι ευρύτατη διάδοση αυτών. Σήμερα σώζονται 1 αντίγραφο που χρονολογείται από ένα χειρόγραφο σημείωμα στις 22 Οκτωβρίου 1454 κι ένα άλλο στις 26 Γενάρη 1455.
Τούρκικο Ημερολόγιο για το 1455
Με αφορμή την Άλωση της Κωνσταντινούπολης τυπώθηκε αυτό το φυλλάδιο που αποτελεί προπαγάνδα-προειδοποίηση εναντίον των Τούρκων και υποστηρίζει την σταυροφορία. Το ημερολόγιο ξεκινούσε από την 1 Ιανουαρίου 1455, και σε κάθε μήνα, εκτός από τις πληροφορίες σχετικά με την ημερομηνία της νέας σελήνης, καλούσε μια προσωπικότητα της εποχής σε αντίσταση εναντίον των Τούρκων. Παρά το γεγονός ότι το κείμενο ήταν οργανωμένο σε ζευγάρια ομοιοκαταληξίας, είχε τοποθετηθεί σε διαδοχικές σειρές. Ένα πλήρες αντίγραφο παραμένει σε μεγάλο βαθμό ανέπαφο στη Βαυαρική Κρατική Βιβλιοθήκη του Μονάχου. Αποτελείται από έξι φύλλα και επιτρέπει τη συναγωγή συμπερασμάτων σχετικά με τον τύπο του αποθέματος. Εκτός από τις συντομογραφίες και τα σημεία στίξης αυτό αποτελούνταν από 93 πεζά και 15 κεφαλαία γράμματα. Η έλλειψη κεφαλαίων γραμμάτων K, W, Χ, Υ, Ζ οδήγησε στην αντικατάσταση από πεζά γράμματα. Επομένως, μπορεί να υποτεθεί ότι ο τύπος της γραμματοσειράς που χρησιμοποιείται είναι η Donat-Kalender-Type που είχε αρχικά σχεδιαστεί για λατινικά κείμενα.
Παπική Βούλα (1455/1456)
Ο Πάπας Κάλλιστο ΙΙΙ. Καλούσε με την απόφαση που εξέδωσε στις 29 του Ιούνη του 1455 σε δημόσια προσευχή για την επιτυχία της σταυροφορίας από 1η Μαΐου του 1456. Κατά συνέπεια, η λατινική και οι γερμανικές εκτυπώσεις αυτού του φυλλαδίου έγιναν κατά την περίοδο μεταξύ του Ιουνίου 1455 και του Απριλίου 1456. Ένα πλήρες γερμανικό αντίγραφο των 25 σελίδων βρίσκεται σήμερα στην Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου κι ένα λατινικό στο Princeton / ΗΠΑ.
Provinciale Ρωμαϊκή (1457)
Αυτός ο κατάλογος όλων των αρχιεπισκοπών και μητροπόλεων γράφτηκε στα λατινικά. Με βάση την κατάσταση των γραμματοσειρών που χρησιμοποιούνται για την εκτύπωση χρονολογείται το 1457, και το εύρος του εκτιμάται σε 10 φύλλα. Τα φύλλα 2-9 βρίσκονται σήμερα στο Κίεβο.
Aderlass- και Laxierkalender στο 1457
Αυτή η έκδοση με τυπικές ιατρικές συμβουλές, περιλαμβάνει τις καλύτερες ημέρες για την αφαίμαξη και τον καθαρισμό του οργανισμού. Αποσπάσματα από το ημερολόγιο βρέθηκαν στο Παρίσι.
Cisianus, η γερμανική έκδοση
Την ίδια περίοδο εκτυπώνεται ένα ποίημα (μνημονικός κανόνας) το Cisianus που χρησιμοποιήθηκε για την απομνημόνευση των θρησκευτικών εορτών. Ένα τμήμα του βρίσκεται στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη του Cambridge.
Αστρονομικό ημερολόγιο (1457)
Χρησιμοποιήθηκε για την δημιουργία και την ερμηνεία των πλανητικών σχηματισμών και ωροσκοπίων. Το ημερολόγιο αποτελείται από έξι φύλλα που είναι κολλημένα μεταξύ και το πλήρες μέγεθος του είναι 67 cm x 72 cm. Στο πίσω μέρος ενός τεμαχίου που βρέθηκε, υπάρχει ένα δείγμα εκτύπωσης μιας σελίδας της Αγίας Γραφήw με 40 γραμμές ανά στήλη.
Άγια Γραφή με 36 γραμμές
Η συμμετοχή του Γουτεμβέργιου στην εκτύπωση της Βίβλου των 36 γραμμών είναι ακόμα υπό συζήτηση και δεν μπορεί να προσδιοριστεί με σαφήνεια. Σήμερα 13 αντίτυπα και μερικά κομμάτια διασώζονται από αυτή την έκδοση της Αγίας Γραφής. Τυπώθηκε με μια εκλεπτυσμένη γραμματοσειρά Donat-Kalender-Type. Κάθε σελίδα χωρίζεται σε δύο στήλες που περιέχουν λόγω του μεγάλου μεγέθους γραμματοσειράς 36 γραμμές. Συνολικά, η εκτύπωση περιλαμβάνει 1.768 σελίδες. Το πρωτότυπο κείμενο από τις πρώτες σελίδες είναι άγνωστο.
Ο Πάπας Κάλλιστο ΙΙΙ. Καλούσε με την απόφαση που εξέδωσε στις 29 του Ιούνη του 1455 σε δημόσια προσευχή για την επιτυχία της σταυροφορίας από 1η Μαΐου του 1456. Κατά συνέπεια, η λατινική και οι γερμανικές εκτυπώσεις αυτού του φυλλαδίου έγιναν κατά την περίοδο μεταξύ του Ιουνίου 1455 και του Απριλίου 1456. Ένα πλήρες γερμανικό αντίγραφο των 25 σελίδων βρίσκεται σήμερα στην Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου κι ένα λατινικό στο Princeton / ΗΠΑ.
Provinciale Ρωμαϊκή (1457)
Αυτός ο κατάλογος όλων των αρχιεπισκοπών και μητροπόλεων γράφτηκε στα λατινικά. Με βάση την κατάσταση των γραμματοσειρών που χρησιμοποιούνται για την εκτύπωση χρονολογείται το 1457, και το εύρος του εκτιμάται σε 10 φύλλα. Τα φύλλα 2-9 βρίσκονται σήμερα στο Κίεβο.
Aderlass- και Laxierkalender στο 1457
Αυτή η έκδοση με τυπικές ιατρικές συμβουλές, περιλαμβάνει τις καλύτερες ημέρες για την αφαίμαξη και τον καθαρισμό του οργανισμού. Αποσπάσματα από το ημερολόγιο βρέθηκαν στο Παρίσι.
Cisianus, η γερμανική έκδοση
Την ίδια περίοδο εκτυπώνεται ένα ποίημα (μνημονικός κανόνας) το Cisianus που χρησιμοποιήθηκε για την απομνημόνευση των θρησκευτικών εορτών. Ένα τμήμα του βρίσκεται στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη του Cambridge.
Αστρονομικό ημερολόγιο (1457)
Χρησιμοποιήθηκε για την δημιουργία και την ερμηνεία των πλανητικών σχηματισμών και ωροσκοπίων. Το ημερολόγιο αποτελείται από έξι φύλλα που είναι κολλημένα μεταξύ και το πλήρες μέγεθος του είναι 67 cm x 72 cm. Στο πίσω μέρος ενός τεμαχίου που βρέθηκε, υπάρχει ένα δείγμα εκτύπωσης μιας σελίδας της Αγίας Γραφήw με 40 γραμμές ανά στήλη.
Άγια Γραφή με 36 γραμμές
Η συμμετοχή του Γουτεμβέργιου στην εκτύπωση της Βίβλου των 36 γραμμών είναι ακόμα υπό συζήτηση και δεν μπορεί να προσδιοριστεί με σαφήνεια. Σήμερα 13 αντίτυπα και μερικά κομμάτια διασώζονται από αυτή την έκδοση της Αγίας Γραφής. Τυπώθηκε με μια εκλεπτυσμένη γραμματοσειρά Donat-Kalender-Type. Κάθε σελίδα χωρίζεται σε δύο στήλες που περιέχουν λόγω του μεγάλου μεγέθους γραμματοσειράς 36 γραμμές. Συνολικά, η εκτύπωση περιλαμβάνει 1.768 σελίδες. Το πρωτότυπο κείμενο από τις πρώτες σελίδες είναι άγνωστο.