«Είναι ένας από τους ελάχιστους συγχρόνους μας, τον οποίο μπορούμε να θαυμάζουμε ανεπιφύλακτα. Το έργο του είναι αψεγάδιαστο, το ίδιο και η ζωή του», έλεγε το 1937 για τον Τόμας Μαν ο Αντρέ Ζιντ, επιδαψιλεύοντας επαίνους στη συνεπή αντιναζιστική στάση του Μαν, που προείδε τη ναζιστική λαίλαπα πολύ πριν αυτή ξεσπάσει στην Ευρώπη, αλλά και στο αδιαμφισβήτητο συγγραφικό ταλέντο του. Το πολυσύνθετο έργο του σφράγισε τον 20ο αιώνα. "Διάφοροι έχουν επισημάνει την επιρροή της μουσικής του Βάγκνερ στο έργο μου. Οπωσδήποτε δεν αρνούμαι την επιρροή αυτή. Συγκεκριμένα ακολούθησα τον Βάγκνερ στη χρήση του Leitmotiv, το οποίο μετέφερα στο χώρο της γλώσσας. Όχι όπως το μεταχειρίστηκαν ο Τολστόι και ο Ζολά, ή όπως το χρησιμοποίησα και εγώ ο ίδιος στους Μπούντενμπρουκς, νατουραλιστικά και ως μέσο χαρακτηρισμού - σαν να λέμε μηχανικά. Προσπάθησα να το χρησιμοποιήσω με τη μουσική του έννοια. Οι πρώτες μου τέτοιες απόπειρες ήταν στον Τόνιο Κρέγκερ. Αλλά η τεχνική που χρησιμοποίησα εκεί εμφανίζεται πολύ πιο ανεπτυγμένη στο Μαγικό βουνό χρησιμοποιείται με έναν πολύ περισσότερο περίπλοκο τρόπο, που διαποτίζει τα πάντα.
-- Τόμας Μαν, "Πώς γράφτηκε το Μαγικό βουνό"
-- Τόμας Μαν, "Πώς γράφτηκε το Μαγικό βουνό"
Ο νεαρός Χανς Κάστορπ, από την εμπορική πόλη του Αμβούργου, καταφτάνει, για μιαν επίσκεψη τριών εβδομάδων στον άρρωστο εξάδελφό του Γιόαχιμ Τσίμσεν, σ’ ένα σανατόριο της Ελβετίας, που η διεθνής ατμόσφαιρά του βρίσκεται σε μαγεύουσα αντίθεση με το συνηθισμένο βορειογερμανικό περιβάλλον. Συνηθισμένος να ζει στην πεδιάδα, αισθάνεται, ξαφνικά, μεταφυτευμένος στην αραιά ατμόσφαιρα των ψηλών βουνών, -σ’ ένα κλίμα που δε θεραπεύει μόνο τον ασθενή, παρά κάνει και την υπολανθάνουσα, στον υγιή, ασθένεια να ξεσπάσει. Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το νεαρό ήρωα, απλοϊκό και στεγνό από γνώσεις, για να περάσει έναν πλούτο φιλοσοφικών και επιστημονικών ιδεών μέσα από τις ατέρμονες συζητήσεις των αντικρουόμενων δασκάλων του, Νάφτα και Σετεμπρίνι, και κλείνει το μύθο του με το κορυφαίο μήνυμα, το μήνυμα της αγάπης Στο Μαγικό Βουνό μοιάζει σα να μη γίνεται τίποτα: ο πρωταγωνιστής θεωρεί ότι είναι προσωρινός επισκέπτης στο σανατόριο στο Νταβός, αλλά δεν καταφέρνει να φύγει, παραμένοντας μετέωρος για εφτά χρόνια. Παρακολουθώντας την πορεία του σ’ αυτή τη γκρίζα ζώνη μεταξύ αρρώστιας και υγείας μένεις με μία αίσθηση ανικανοποίητου. Μάλλον αυτή είναι και η μαγεία της ιστορίας. Σύμφωνα με τους κριτικούς, το βιβλίο περιγράφει μέσω του σανατορίου την αρρώστια της Ευρώπης στις παραμονές του Μεγάλου Πολέμου, όταν κατρακυλούσε προς την τρέλα σε μια μουδιασμένη κατάσταση. Το σκηνικό είναι παγωμένο με πολύτιμο καθαρό αέρα, όμως σε κατάσταση απομόνωσης – όλοι θέλουν να φύγουν, να πάνε εκεί που η ζωή είναι μολυσμένη αλλά γεμάτη συγκινήσεις.
Κάποιες φορές η ανάγνωση ενός βιβλίου μετατρέπεται σε μεταφυσική εμπειρία. Η ζωή γίνεται ένα σκηνικό. Το βιβλίο, ένα έργο που παίζεται μπροστά σου. Το "Μαγικό βουνό" του Τόμας Μαν συγκεντρώνει όλες αυτές τις ιδιότητες. Η υπόθεση είναι φαινομενικά απλή. Ο νεαρός μηχανικός από το Αμβούργο Χανς Κάστορπ, επισκέπτεται το σανατόριο Μπέργκχοφ της Ελβετίας για να δει τον ξάδελφό του, Γιοάχιμ Τσείμσεν. Μια μικρή αδιαθεσία και ένας παρατεταμένος πυρετός οδηγούν το γιατρό του σανατορίου, αυλικό σύμβουλο Μπέρενς, να του προτείνει μια δαρκέστερη παραμονή. Τελικά ο Χανς Κάστορπ αποφασίζει να μείνει στο σανατόριο για τρεις βδομάδες. Μόνο που οι τρεις βδομάδες, χωρίς να το καταλάβει, μετατρέπονται σε επτά χρόνια. Το βιβλίο είναι ένα "έπος" 1200 σελίδων. Ο αναγνώστης κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης ταυτίζεται με τον Χανς Κάστορπ και δεν μπορεί να αποφασίσει αν εξακολουθεί να διαβάζει επειδή κάποιος τον παρότρυνε να το κάνει, όπως ο σύμβουλος Μπέρενς τον Χανς, επειδή δεν επιτρέπει ο ίδιος στον εαυτό του να εγκαταλείψει την προσπάθεια ή επειδή και ο ίδιος -όπως και ο ήρωας- γοητεύεται και αφήνεται να παρασυρθεί από τη μαγική ατμόσφαιρα του σανατορίου. Κορυφαίες στιγμές ανάγνωσης και απόλαυσης αποτελούν τα όσα μπορεί να διαβάσει κανείς στο "Μαγικό βουνό" σχετικά με το χρόνο. Ο Τόμας Μαν μάς το ξεκαθαρίζει από την αρχή: Ο αφηγητής δεν θα ξεμπερδέψει στο άψε-σβήσε με την ιστορία του Χανς. Οι επτά ημέρες μιας εβδομάδας δεν θα αρκέσουν, ούτε και επτά μήνες. Το καλύτερο είναι να μην του είναι ξεκάθαρο από πριν πόσος γήινος χρόνος θα περάσει ενόσω τον κρατά σαγηνεμένο. Ο αναγνώστης καταλαβαίνει πως η παραμονή του Χανς στο σανατόριο θα παραταθεί. Άλλωστε ο Γιοάχιμ τον προειδοποιεί: "Έχουν έναν τρόπο εδώ να διαχειρίζονται τον ανθρώπινο χρόνο -είναι απίστευτο. Γι' αυτούς τρεις βδομάδες είναι σαν μια μέρα. Θα δεις."
Οι υπόλοιποι τρόφιμοι, όπως και ο Γιοάχιμ, γνωρίζουν ότι ο Χανς πλανάται οικτρά όσο νομίζει πως η πραμονή του θα περιοριστεί σ' αυτές τις είκοσι μέρες: "Ήρθατε, λοιπόν, τελείως οικειοθελώς σ' εμάς τους ξεπεσμένους και θέλετε να μας προσφέρετε για λίγο καιρό τη χαρά της συντροφιάς σας. Πολύ ωραία. Και τι διάστημα σχεδιάσατε; Δεν ρωτώ με λεπτότητα. Αλλά θα ήθελα πραγματικά να εκπλαγώ ακούγοντας πόσο χρόνο επιβάλλει κανείς στον εαυτό του, όταν αποφασίζει ο ίδιος και όχι ο Ραδάμανθυς!" λέει ο Σεττεμπρίνι, που έχει καταλάβει πολύ καλά πως ο χρόνος στο μαγικό βουνό είναι αδύνατον να υπολογιστεί και θέλει να γελάσει βλέποντας πόσο έξω θα πέσει ο νέος και αφελής επισκέπτης. Μα τι λέω, στο μαγικό βουνό δεν υπάρχουν επισκέπτες. Όποιος έρχεται μένει. Μπορεί βέβαια να φύγει, αλλά θα επιστρέψει. Μα γιατί ο χρόνος κυλά διαφορετικά στο μαγικό βουνό; Γιατί μονάδα μέτρησής του δεν είναι το δευτερόλεπτο αλλά ο μήνας; Είναι απλό. Λόγω της επανάληψης. Ας σκεφτούμε μια σειρά ημερών που περνάμε άρρωστοι στο κρεβάτι. Τίποτα δε συμβαίνει, τίποτα δε μας απασχολεί, η ίδια μέρα διαρκώς επαναλαμβάνεται. Η μονοτονία αγγίζει την αιωνιότητα. Κι όμως, γυρνώντας πίσω μάς φαίνεται πως ήταν μόνο μια στιγμή. Αν εγκλωβίσουμε έναν άνθρωπο για μεγάλο χρονικό διάστημα σ' έναν κλειστό και σκοτεινό χώρο, όταν θα απεγκλωβιστεί και τον ρωτήσει κάποιος πόσο μεγάλο είναι το χρονικό διάστημα που πέρασε, είναι σίγουρο ότι θα μας απαντήσει κάτι πολύ μικρότερο σε διάρκεια από το πραγματικό. Ακόμη κι αν υπέφερε εκεί μέσα. Έτσι και για τους ασθενείς του Μπέργκχοφ, τα πράγματα αποκτούν μια διάσταση διαφορετική. Και τι είναι αυτό που τελικά φέρνει ο χρόνος στον καθέναν απ' αυτούς; Την αλλαγή. Όσο Ο Χανς Κάστορπ παραμένει στο σανατόριο αλλάζει. Πρόκειται για μια μαγική διαδικασία ενηλικίωσης κατά της διάρκεια της οποίας θα γνωρίσει τον έρωτα, τη φιλοσοφία, την απώλεια.
Όσο περνάει ο καιρός στο Μπέργκχοφ ο Χανς Κάστορπ αρχίζει να αισθάνεται περιφρόνηση για όσους ζουν στα πεδινά. Για τους ανθρώπους του κάμπου, που δεν έχουν τη δυνατότητα να γευτούν τις δικές του εμπειρίες. Ο κόσμος χωρίζεται στον κόσμο των πάνω και τον κόσμο των κάτω. Και τον κόσμο των πάνω δεν μπορεί να τον εγκαταλείψει. Άλλωστε ο αέρας στα ελβετικά βουνά δε λειτουργεί ευεργετικά μόνο κατά της ασθένειας, αλλά και για την ασθένεια. Την τρέφει, την κρατά ζωντανή και οι τρόφιμοι τρομάζουν να φανταστούν την ζωή τους μακριά της. Παράλληλα, τα πρόσωπα που γνωρίζει, πρόσωπα-σύμβολα, δρουν ευεργετικά στην αλλαγή που συντελείται στον ήρωα. Ο ουμανιστής Σεττεμπρίνι και ο Ιησουίτης Νάφτα αποτελούν δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος, πολύ διαφορετικές η μια με την άλλη. Η ανταλλαγή απόψεων μεταξύ τους γίνεται με τη μορφή του "αγώνα λόγων": θεός και πάθος, φύση και πνεύμα, πόλεμος και ειρήνη, ύλη και Ιδέα, θρησκεία και Διαφωτισμός, Δύση και Ανατολή. "Α, όχι, εγώ είμαι Ευρωπαίος, δυτικός. Το δικό σας σύστημα αξιών είναι σκέτη Ανατολή. Η Ανατολή απεχθάνεται τη δράση. Ο Λαοτσέ δίδασκε πως η απραξία είναι καλύτερη από κάθε τι ανάμεσα σε γη και ουρανό. Όταν όλοι οι άνθρωποι σταματήσουν να δρουν, έλεγε, τότε θα επικρατήσει πλήρης ηρεμία και ευτυχία επί γης. Αυτή είναι η συνουσία σας." "Έτσι, ε; Και ο δυτικός μυστικισμός; Και ο ησυχασμός, στον οποίο ανήκει ο Φενελόν, που διδάσκει ότι κάθε πράξη είναι κι ένα λάθος, επειδή η επιθυμία να είναι δραστήριος προσβάλλει το Θεό που θέλει μόνο αυτός να δρα;" Ο Χανς καλείται να απαντήσει σε όλα αυτά. Δεν υπάρχει δίλημμα, συναίσθημα, προβληματισμός που να μην κάνει την εμφάνισή στο "Μαγικό βουνό". Μέσα σε μια κατάσταση φαινομενικής αδράνειας, ιδρυματοποίησης, εγκλεισμού ο Χανς Κάστορπ βιώνει την πιο απόλυτη ελευθερία. Το έργο ξεκινά και τελειώνει με τη φωνή του αφηγητή ηχηρή να αναφέρεται στο μεγάλο πόλεμο, μετά από τον οποίο τίποτα δε θα είναι πια το ίδιο. Μας παίρνει απ' το χέρι και μας μεταφέρει σ' έναν τόπο όπου ακούγονται ουρλιαχτά, στεναγμοί, σάλπιγγες και τύμπανα. Ανάμεσα σε τουφέκια, βρομισμένες χλαίνες και μπότες ξαναβρίσκουμε τον Χανς Κάστορπ μαζί με άλλους νέους που νοσταλγούν τα σπίτια τους και τις μανάδες τους. Τον ξαναβρίσκουμε με τη ξιφολόγχη στο χέρι, λίγο πριν το εκρηκτικό βλήμα τον πάρει από μπροστά μας για πάντα.
Έχε γεια Χανς Κάστορπ, αγαθόκαρδο βασανοπαίδι της ζωής! Η ιστορία σου τελείωσε. Την αφηγηθήκαμε ως το τέλος. Δεν κράτησε ούτε λίγο ούτε πολύ, ήταν μια ερμητική ιστορία. Την αφηγηθήκαμε χάριν της ιδίας, δεν ήσουν εσύ η αιτία, γιατί εσύ παραήσουν απλός. Τελικά όμως ήταν η δική σου ιστορία. Αφού σε εσένα συνέβη, έπρεπε το δίχως άλλο να το αξίζεις.Τράβα στο καλό - είτε ζήσεις είτε πέσεις! Οι ελπίδες σου είναι λίγες. Αυτός ο άγριος χορός στον οποίο άφησες να σε τραβήξουν θα κρατήσει ακόμη κάμποσα αμαρτωλά χρονάκια και δεν θα βάζαμε μεγάλο στοίχημα πως θα γλιτώσεις. Ειλικρινά, αφήνουμε το ζήτημα ανοιχτό και δεν μας πολυνοιάζει. Περιπέτειες της σάρκας και του πνεύματος ανύψωσαν την απλοϊκότητά σου, σε άφησαν να επιζήσεις πνευματικά ό,τι δεν φαίνεται πως θα επιζήσει το κορμί σου. Ήρθαν στιγμές που μέσα από θάνατο και ασέλγεια της σάρκας ξεφύτρωσε μπρος στα μάτια σου, παραισθητικά και σαν να κυβερνούσες, ένα όνειρο αγάπης. Θα ξεφυτρώσει άραγε και από αυτή την παγκόσμια γιορτή του θανάτου, μέσα από την άγρια πυρκαγιά που πυρπολεί τον βροχερό βραδινό ουρανό τριγύρω, κάποτε η αγάπη;
Έχε γεια Χανς Κάστορπ, αγαθόκαρδο βασανοπαίδι της ζωής! Η ιστορία σου τελείωσε. Την αφηγηθήκαμε ως το τέλος. Δεν κράτησε ούτε λίγο ούτε πολύ, ήταν μια ερμητική ιστορία. Την αφηγηθήκαμε χάριν της ιδίας, δεν ήσουν εσύ η αιτία, γιατί εσύ παραήσουν απλός. Τελικά όμως ήταν η δική σου ιστορία. Αφού σε εσένα συνέβη, έπρεπε το δίχως άλλο να το αξίζεις.Τράβα στο καλό - είτε ζήσεις είτε πέσεις! Οι ελπίδες σου είναι λίγες. Αυτός ο άγριος χορός στον οποίο άφησες να σε τραβήξουν θα κρατήσει ακόμη κάμποσα αμαρτωλά χρονάκια και δεν θα βάζαμε μεγάλο στοίχημα πως θα γλιτώσεις. Ειλικρινά, αφήνουμε το ζήτημα ανοιχτό και δεν μας πολυνοιάζει. Περιπέτειες της σάρκας και του πνεύματος ανύψωσαν την απλοϊκότητά σου, σε άφησαν να επιζήσεις πνευματικά ό,τι δεν φαίνεται πως θα επιζήσει το κορμί σου. Ήρθαν στιγμές που μέσα από θάνατο και ασέλγεια της σάρκας ξεφύτρωσε μπρος στα μάτια σου, παραισθητικά και σαν να κυβερνούσες, ένα όνειρο αγάπης. Θα ξεφυτρώσει άραγε και από αυτή την παγκόσμια γιορτή του θανάτου, μέσα από την άγρια πυρκαγιά που πυρπολεί τον βροχερό βραδινό ουρανό τριγύρω, κάποτε η αγάπη;
Ο Χανς Κάστορπ είναι ο ήρωας αλλά δεν είναι ηρωικός. Κάθε άλλο. Δεν είναι παρά μία μετριότητα που στην αφέλεια της ώρες-ώρες μας κάνει να απελπιζόμαστε. Και όμως, με αυτόν τον ήρωα ο Τόμας Μαν φωτίζει όλες τις προκλήσεις της ύπαρξης με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Είναι ελεύθερος ενώ ταυτόχρονα είναι απολύτως έγκλειστος και απομονωμένος. Είναι περιτριγυρισμένος από τον θάνατο αλλά αρνείται να ξεκινήσει τη δική του ζωή. Αναβάλλει, χωρίς να γνωρίζει αν έχει την πολυτέλεια αυτή. Είναι ερωτευμένος με τρόπο εφηβικό και εν τέλει μάταιο. Είναι ανώριμος, είναι αφελής αλλά ταυτόχρονα είναι και ανοικτός στις επιδράσεις του περιβάλλοντος του. Δεν είναι ήρωας στατικός. Εξελίσσεται, αλλάζει, ωριμάζει. Καταφέρνει τελικά να φύγει από το Μαγικό Βουνό. Ο Χανς Κάστορπ ενηλικιώνεται. Όσο μπορεί, ατελώς και με πισωγυρίσματα, με το δικό τους ρυθμό και τρόπο. Πως αλλιώς; Ο Χανς Κάστορπ είναι και ένας καθρέπτης και σαν τέτοιος μας φέρνει μέγιστη αμηχανία. Δεν μας αρέσει, δεν το παραδεχόμαστε αλλά ίσως δεν διαφέρουμε και πολύ από τον Χανς Κάστορπ. Είναι τόσο εύκολο να αφεθούμε στην γοητεία του Μαγικού Βουνού, στην οργιαστική αυτή ελευθερία – ανευθυνότητα, που το βουνό αυτό συμβολίζει, ώστε ο πειρασμός να αναβάλλουμε την συνειδητή ύπαρξη μας εις το διηνεκές είναι τεράστιος.
Ο Τόμας Μαν γεννήθηκε στο Λύμπεκ το 1875. Γιος πλούσιου εμπόρου, φοίτησε σε αυστηρά σχολεία και μπήκε σε μια ασφαλιστική εταιρεία στο Μόναχο σε ηλικία δεκαεννιά χρονών. Εκεί έγραψε κρυφά το πρώτο του διήγημα, και λίγο αργότερα εγκατέλειψε τη θέση του για να σπουδάσει τέχνη και λογοτεχνία στο πανεπιστήμιο της ίδιας πόλης. Η ζωή του είχε πια αφιερωθεί στο γράψιμο. Τα μείζονα έργα του, όπως οι "Μπούντενμπρουκς", ο "Θάνατος στη Βενετία" και "Το μαγικό βουνό", του εξασφάλισαν το Βραβείο Νόμπελ το 1929. Το 1933 ο Τόμας Μαν έφυγε για την Ελβετία, κι από κει για τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου εγκαταστάθηκε, πρώτα στο Πρίνστον του Νιου Τζέρσεϋ κι αργότερα στην Καλιφόρνια, όπου έγραψε το "Δόκτωρα Φάουστους". Το 1952 ξαναγύρισε στην Ελβετία, όπου και πέθανε το 1955.