Πολλοί αρχαίοι ιστορικοί, συγγραφείς, περιηγητές και αρχαιολόγοι έχουν αναφερθεί μέσα στους αιώνες στο μεγαλείο, τον πλούτο και τη μεγαλοπρέπεια της Περσέπολης, την εθιμοτυπική πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών Περσών, που ιδρύθηκε το 510 π.Χ. από τον Δαρείο Α΄ και καταστράφηκε το 330 π.Χ. από τον Μέγα Αλέξανδρο. Στα μάτια του σημερινού επισκέπτη, η Περσέπολη συνιστά έναν αρχαιολογικό χώρο με αρχιτεκτονικές μαρτυρίες απόλυτα συνδεδεμένες με την ιστορική διαδρομή της Περσικής Αυτοκρατορίας - από την ίδρυση έως την κατάλυσή της από τον Eλληνα στρατηλάτη. Η ιστορικότητα του χώρου και τα μοναδικά μνημεία που διασώζονται ώθησαν την UNESCO να συμπεριλάβει το 1979 την Περσέπολη στον μακρύ κατάλογο των Μνημείων της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
Η Περσέπολης βρίσκεται στις παρυφές του όρους Ραχμάν κοντά στη πόλη Σιράζ, περίπου 18μ πάνω από το επίπεδο της περιβάλλουσας πεδιάδας. Τα θαυμάσια παλάτια της Περσέπολης ιδρύθηκαν από τον Δάρειο τον Μέγα περίπου το 518 π.X., αν και πέρασε περισσότερο από ένας αιώνας προτού τελικά να ολοκληρωθούν. Ιδρύθηκαν για να είναι η έδρα της κυβέρνησης των Αχαιμενιδών βασιλιάδων και κέντρο για τις υποδοχές και τους εθιμοτυπικούς εορτασμούς, ο πλούτος της περσικής αυτοκρατορίας ήταν εμφανής σε όλες τις πτυχές της κατασκευής τους. Η λάμψη της Περσέπολης όμως ήταν μικροπρόθεσμη, αφού τα παλάτια λεηλατήθηκαν και κάηκαν από τον Μέγα Αλέξανδρο το 331-330 μ.X. Εάν αναρωτιέστε πώς ένα παλάτι που ήταν κτισμένο σχεδόν εξ ολοκλήρου από πέτρα θα μπορούσε να καεί ολοσχερώς, η εξήγηση βρίσκεται στη στέγη. Οι οροφές των περισσότερων κτηρίων θεωρείται ότι είχαν κατασκευαστεί από τεράστιους ξύλινους δοκούς, και καθώς αυτοί έκαιγαν, θέρμαναν και μετά έλειωσαν το σίδηρο και τα καρφιά από μόλυβδο που τα κρατούσαν όλα μαζί. Το αποτέλεσμα ήταν καταστροφικό. Στις μέρες της ακμής της, η πόλη ήταν ξαπλωμένη σε μια ακτίνα 125.000 τετραγωνικών μέτρων και ήταν ο τόπος όπου όλοι οι λαοί της περσικής αυτοκρατορίας έρχονταν κατά το Νο-Ρούζ για να δώσουν το σεβασμό τους στους βασιλιάδες, σε άλλες εποχές του χρόνου πιθανώς να ήταν εγκαταλειμμένη. Για μια πόλη που στεκόταν στην καρδιά μιας τέτοιας μεγάλης αυτοκρατορίας, η Περσέπολη αναφέρεται σπάνια στα ξένα αρχεία, που τροφοδοτούν την σκέψη μεταξύ μερικών αρχαιολόγων ότι η ύπαρξη της πόλης κρατήθηκε μυστική από τον έξω κόσμο. Στα αρχεία η μεγάλη προσοχή στρέφεται σε άλλες περσικές πόλεις όπως την Σαζ και την Βαβυλώνα. Το αρχικό όνομα της Περσέπολης ήταν Πάρσα. Η πρώτη γνωστή αναφορά της πόλης με το ελληνικό όνομα Περσέπολη- που σημαίνει και η πόλης της Περσίας και η καταστροφέας των πόλεων, έγινε μετά από την κατάκτηση της από τον στρατό του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Ως τοποθεσία για την ανοικοδόμησή της επιλέχτηκε η πεδινή περιοχή Μαρβ Νταστ, στους πρόποδες του όρους Κουχ-Ι-Ραχμάτ, 450 χλμ. νοτιοανατολικά από την πρωτεύουσα Σούσα (και αντίστοιχα, 650 χλμ. νοτιοανατολικά από τη σημερινή πρωτεύουσα Τεχεράνη).
Ο Κύρος Β΄, ιδρυτής της Περσικής Αυτοκρατορίας, επέλεξε για πρωτεύουσα της απέραντης αυτοκρατορίας του τις Πασαργάδες, ενώ ο Δαρείος Α΄ ίδρυσε αργότερα τα Σούσα, τη νέα διοικητική πρωτεύουσα της περσικής κοσμοκρατορίας. Κτισμένα σ’ ένα γεωγραφικό σημείο ύψιστης στρατηγικής σημασίας για την αυτοκρατορία του, τα Σούσα ήταν ένα σταυροδρόμι όπου δύο εντελώς διαφορετικοί κόσμοι -ο ιρανικός και ο σημιτικός- όχι μόνο έσμιγαν, αλλά ήταν υποχρεωμένοι να συνυπάρχουν και να συμβιώνουν κάτω από την ίδια πολιτική και διοικητική οντότητα. Τα Σούσα, όμως, δεν αντανακλούσαν το λαμπρό μεγαλείο της μεγαλύτερης και πλουσιότερης αυτοκρατορίας του αρχαίου κόσμου, γεγονός που υποχρέωσε τον Δαρείο να ετοιμάσει τα σχέδια μιας άλλης, πιο μεγαλοπρεπούς πρωτεύουσας. Ετσι «γεννήθηκε» η Περσέπολη, η τελετουργική πρωτεύουσα της αρχαίας περσικής δυναστείας των Αχαιμενιδών, που θα αποτελούσε τον τόπο επίσημων τελετών και τον χώρο εορτασμού για την έλευση του νέου περσικού έτους.
Μια μυθική σε πλούτη πρωτεύουσα
Ο Δαρείος δεν πρόλαβε να δει ολοκληρωμένη την καινούργια πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του. Το φιλόδοξο έργο του ανέλαβαν να συνεχίσουν ο γιος του Ξέρξης και ο εγγονός του Αρταξέρξης. Αμφότεροι, ακολουθώντας πιστά τα πολεοδομικά σχέδια του Δαρείου, έβαλαν μέσα στα επόμενα χρόνια το δικό τους «λιθαράκι» στην αποπεράτωση του μοναδικού σε λαμπρότητα και πολυτέλεια τεράστιου ανακτορικού συγκροτήματος. Η Περσέπολη αποτελούσε τον τόπο διαμονής για τα μέλη της βασιλικής οικογένειας κατά την εαρινή περίοδο, ενώ κατά τους καλοκαιρινούς και χειμερινούς μήνες μετακόμιζαν στα Εκβάτανα και στα Σούσα, αντίστοιχα. Για την οικοδόμηση των ανακτόρων χρησιμοποιήθηκαν τα καλύτερα υλικά, που μεταφέρθηκαν από τα πέρατα της αυτοκρατορίας (κέδρο από τον Λίβανο, ασήμι και έβενο από την Αίγυπτο, χρυσό από τις Σάρδεις και τη Βακτριανή, πολύτιμοι λίθοι από τη Σογδιανή και ελεφαντόδοντο από την Αιθιοπία), ενώ για την κατασκευή της Περσέπολης επιστρατεύτηκαν οι καλύτεροι αρχιτέκτονες και τεχνίτες της αυτοκρατορίας.
Μια μυθική σε πλούτη πρωτεύουσα
Ο Δαρείος δεν πρόλαβε να δει ολοκληρωμένη την καινούργια πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του. Το φιλόδοξο έργο του ανέλαβαν να συνεχίσουν ο γιος του Ξέρξης και ο εγγονός του Αρταξέρξης. Αμφότεροι, ακολουθώντας πιστά τα πολεοδομικά σχέδια του Δαρείου, έβαλαν μέσα στα επόμενα χρόνια το δικό τους «λιθαράκι» στην αποπεράτωση του μοναδικού σε λαμπρότητα και πολυτέλεια τεράστιου ανακτορικού συγκροτήματος. Η Περσέπολη αποτελούσε τον τόπο διαμονής για τα μέλη της βασιλικής οικογένειας κατά την εαρινή περίοδο, ενώ κατά τους καλοκαιρινούς και χειμερινούς μήνες μετακόμιζαν στα Εκβάτανα και στα Σούσα, αντίστοιχα. Για την οικοδόμηση των ανακτόρων χρησιμοποιήθηκαν τα καλύτερα υλικά, που μεταφέρθηκαν από τα πέρατα της αυτοκρατορίας (κέδρο από τον Λίβανο, ασήμι και έβενο από την Αίγυπτο, χρυσό από τις Σάρδεις και τη Βακτριανή, πολύτιμοι λίθοι από τη Σογδιανή και ελεφαντόδοντο από την Αιθιοπία), ενώ για την κατασκευή της Περσέπολης επιστρατεύτηκαν οι καλύτεροι αρχιτέκτονες και τεχνίτες της αυτοκρατορίας.
Το μεγαλύτερο κτίριο της Περσέπολης είναι το Απάντανα ( αίθουσα Ακροάσεων ) και εκτιμάται ότι είχε χωρητικότηατ 10.000 ανθρώπων. Την οροφή της αίθουσας κρατούσαν συμπαγείς πέτρινοι κίονες Υπήρχαν 36 τέτοιο κίονες εσωτερικά και 36 εξωτερικά στις βεράντες τριών πλευρών του κτιρίου. Ο κάθε κίονας είχε ύψος 20 μέτρων. Και σήμερα στέκονται 13 από τους 72. Η δεύτερη σε διαστάσεις αίθουσα ήταν αυτή του Θρόνου όπου ο Μέγας Βασιλεύς δεχόταν τους ευγενείς, τους αξιωματούχους, τους απεσταλμένους άλλων χωρών και τους εκπροσώπους για την καταβολή των φόρων. Μέσα σ’ αυτό τον τεράστιο χώρο υπήρχε μικρότεη αίθουσα (70 χ 70 μ.) όπου βρισκόταν ο θρόνος γνωστή ως Αίθουσα των 100 Κιόνων. 100 ξύλινοι κίονες ( με πέτρινη βάση) σήκωναν την οροφή. Δίπλα στη Αίθουσα του Θρόνου υπήρχε το τεράστιο κτίριο του Θησαυροφυλακείου, όπου αποθηκεύονταν οι φόροι, η λεία των θησαυρών που έφερναν οι Πέρσες από τους κατακτημένους λαούς αλλά χρησίμευε και ως οπλοστάσιο.
Λέγεται ότι τα πλούτη που φυλάσσονταν στο θησαυροφυλάκιο της Περσέπολης (πρόκειται για ένα κτίσμα που βρίσκεται δίπλα ακριβώς στην Αίθουσα των Εκατό Κιόνων) ήταν αμύθητα, πέρα από κάθε φαντασία. Περίπου 10.000 μουλάρια και 5.000 καμήλες χρειάστηκε να επιστρατεύσει ο Μέγας Αλέξανδρος προκειμένου να μεταφέρει τους θησαυρούς της Περσέπολης στα Σούσα. Η ύπαρξη της Περσέπολης ήταν γνωστή από τους μεσαιωνικούς χρόνους και αποτελούσε πόλο έλξης για Ευρωπαίους περιηγητές και ιστορικούς. Ο Ιταλός περιηγητής Pietro Della Valle ήταν εκείνος που έδωσε τις πρώτες ουσιώδεις πληροφορίες για την Περσέπολη (1627), για να ακολουθήσει λίγο αργότερα ο Δανός Κarsten Nimpour. Οι επίσημες ανασκαφές στον χώρο της Περσέπολης ξεκίνησαν το 1931 από τον Γερμανό αρχαιολόγο Ernst Ηertsfeld, ενώ κατά τη χρονική περίοδο 1935-1939 οι ανασκαφές συνεχίστηκαν υπό τη διεύθυνση του Erich Smith. Μετά το 1939, την εποπτεία των ανασκαφών ανέλαβε αποκλειστικά η Ιρανική Αρχαιολογική Υπηρεσία.
Οι τάφοι των Πέρσων Βασιλέων
Σε κοντινή απόσταση από τον αρχαιολογικό χώρο της Περσέπολης, στην περιοχή Νακς-ε-Ροστάμ, βρίσκονται οι τάφοι των Βασιλέων. Πρόκειται για τέσσερα τεράστια νεκρικά μνημεία σε σχήμα σταυρού, λαξευμένα σε μια κάθετη βραχώδη πλαγιά, και τα οποία αποτελούν μέρος ενός ιδιαίτερα υποβλητικού και απόκοσμου τοπίου. Οι τέσσερις τάφοι που δεσπόζουν στον χώρο ανήκουν στον Δαρείο Α΄, τον Ξέρξη, τον Αρταξέρξη και τον Δαρείο Β΄. Εντυπωσιακές είναι επίσης οι ανάγλυφες παραστάσεις που υπάρχουν στο κάτω μέρος των ταφικών μνημείων, με σκηνές από τη ζωή των Σασσανιδών Βασιλέων. Απέναντι από τους τάφους υπάρχει ένα καλοδιατηρημένο κτίσμα τετραγωνικού ρυθμού, που εικάζεται ότι πρόκειται για ζωροαστρικό ναό.
Οι τάφοι των Πέρσων Βασιλέων
Σε κοντινή απόσταση από τον αρχαιολογικό χώρο της Περσέπολης, στην περιοχή Νακς-ε-Ροστάμ, βρίσκονται οι τάφοι των Βασιλέων. Πρόκειται για τέσσερα τεράστια νεκρικά μνημεία σε σχήμα σταυρού, λαξευμένα σε μια κάθετη βραχώδη πλαγιά, και τα οποία αποτελούν μέρος ενός ιδιαίτερα υποβλητικού και απόκοσμου τοπίου. Οι τέσσερις τάφοι που δεσπόζουν στον χώρο ανήκουν στον Δαρείο Α΄, τον Ξέρξη, τον Αρταξέρξη και τον Δαρείο Β΄. Εντυπωσιακές είναι επίσης οι ανάγλυφες παραστάσεις που υπάρχουν στο κάτω μέρος των ταφικών μνημείων, με σκηνές από τη ζωή των Σασσανιδών Βασιλέων. Απέναντι από τους τάφους υπάρχει ένα καλοδιατηρημένο κτίσμα τετραγωνικού ρυθμού, που εικάζεται ότι πρόκειται για ζωροαστρικό ναό.
Πίσω από το Απάντανα βρίσκοντα τα ανάκτορα του Δαρελιου και του Ξέρξη του οποίου ήταν διπλάσιο απ’ αυτό του πατέρα του, του Δαρείου. Έξι χλμ. Βορειοδυτικά της Περσέπολης και στην τοποθεσία Naksh-i Rustam, υπάρχουν οι βασιλικοί τάφοι όπου είναι θαμμένοι ο Δαρείος Ι, ο Ξέρξης και ο Αρταξέρξης Ι. Τα ανακτορικά συγκροτήματα φέρουν πλούσιες διακοσμήσεις ανάγλυφες, γλυπτές, ζωγραφικές περίτεχνης και μνημειακής κατασκευής ενώ τα χρώματα ήσαν λαμπρότατα. Η Περσέπολις εγκαταλείφθηκε αργά αργά και καταστράφηκε από τον Μεγάλο Αλέξανδρο το 330 π.Χ. με την κατάλυση της Περσικής Αυτοκρατορίας. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι χρειάσθηκαν 20.000 μουλάρια και 5.000 καμήλες για να μεταφέρει από τα ανάκτορα τους θησαυρούς που υπήρχαν μέσα σ’ αυτά. Τη Περσέπολη ανακάλυψαν το 1620 αλλά μόνο το 1939 άρχισαν οι επίσημες ανασκαφές από το Ανατολικό Ινστιτούτο του Παν/μίου του Σικάγου για να σταματήσουν κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και να συνεχισθούν μετά την λήξη του από την Ιρανική Αρχαιολογική Υπηρεσία.
Μια διαφορετική οπτική του Μεγάλου Αλεξάνδρου, από αυτή του θρυλικού στρατηλάτη και κατακτητή που έχει επικρατήσει στα βιβλία ιστορίας της Δύσης, επιχειρεί να προβάλλει η περσική πλευρά στους επισκέπτες των τόπων από όπου πέρασε ο Αλέξανδρος. Έτσι, στα ερείπια της Περσέπολης, της αρχαίας πρωτεύουσας της Περσικής Αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών, οι επισκέπτες έχουν την «ευκαιρία» να μάθουν πως χτίστηκε από το Δαρείο το Μέγα, ήκμασε από τον υιό του τον Ξέρξη και καταστράφηκε από τον Αλέξανδρο. Διαβάζοντας κανείς τα δυτικά βιβλία ιστορίας, μπορεί να υποθέσει πως οι Πέρσες υπήρξαν για να τους κατακτήσει Αλέξανδρος, καθώς είχαν ήδη ηττηθεί δύο φορές από τους Έλληνες στη διάρκεια των εισβολών του Δαρείου το 490 π.Χ και στη συνέχεια του Ξέρξη το 480 π.Χ στην Ελλάδα, στις οποίες η κατοπινή επίθεση του Αλέξανδρου ήταν απλά η απάντηση. Ωστόσο, υπό τη περσική σκοπιά, ο Αλέξανδρος απέχει παρασάγγας από το «Μέγας», καθώς αυτός ευθύνεται για την ολοσχερή καταστροφή της Περσέπολης μετά από μία νύχτα υπέρμετρης οινοποσίας και παρακινημένος από εταίρα της εποχής, υπό το πρόσχημα της εκδίκησης για την πυρπόληση της Ακρόπολης από τον Ξέρξη. Οι Πέρσες του καταλογίζουν επίσης πως αυτός υποδαύλισε τις εκτεταμένες καταστροφές πολιτιστικών και θρησκευτικών χώρων, όπως τα εμβλήματα του Ζωροαστρισμού, της αρχαίας ιρανικής θρησκείας, σε όλη την αυτοκρατορία. Η επιρροή της ελληνικής γλώσσας και κουλτούρας βοήθησε στη δημιουργία της νοοτροπίας στη Δύση ότι η επέλαση του Αλέξανδρου ήταν η πρώτη από τις πολλές σταυροφορίες που ακολούθησαν για να φέρουν το δυτικό πολιτισμό στη «βάρβαρη» Ανατολή.