Ο ισπανικός εμφύλιος πόλεμος υπήρξε αναμφίβολα ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα του 20ού αιώνα. Πρόλογος του Β´ Παγκοσμίου Πολέμου και πεδίο σύγκρουσης των δύο μεγάλων ολοκληρωτικών ιδεολογιών του αιώνα, του κομμουνισμού και του φασισμού, συγκέντρωσε πάνω του την προσοχή όλων των πολιτικών παρατάξεων της Ευρώπης και προσέλκυσε έναν μη αμελητέο αριθμό ξένων εθελοντών που βρήκαν στην Ισπανία την ευκαιρία να περάσουν από το πεδίο της ιδεολογικής αντιπαράθεσης σε αυτό της βίας. Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει λοιπόν το γεγονός πως η ιστορία του εξακολουθεί να μαγνητίζει ακόμη και στις μέρες μας.
Οι Δημοκρατικοί στην επίθεση των δυνάμεων του Φράνκο απάντησαν με επιθέσεις εναντίον της Καθολικής Εκκλησίας, που θεωρούσαν καταπιεστικό θεσμό και υποστηρικτή του παλαιού καθεστώς. Υπήρξαν σφαγές του κλήρου και εκτεταμένες πυρπολήσεις ναών και μοναστηριών. 12 επίσκοποι, 283 καλόγριες, 2.365 μοναχοί και 4.184 ιερείς υπολογίζεται ότι σκοτώθηκαν από τους Δημοκρατικούς κατά τη διάρκεια του Εμφύλιου. Οι Εθνικιστές, από την πλευρά τους, προέβησαν σε μαζικές εκκαθαρίσεις αντιπάλων τους και διαφωνούντων, δρόμο με δρόμο, πόρτα με πόρτα, εκμισθώνοντας συχνά τις υπηρεσίες ανθρώπων του υποκόσμου. Πιο γνωστό θύμα τους, ο διάσημος θεατρικός συγγραφέας και ποιητής Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα.
Από τον Σεπτέμβριο του 1923, ο γενικός διοικητής της Καταλονίας, στρατηγός Πρίμο ντε Ριβέρα, είχε επιβάλει δικτατορία στην Ισπανία με πραξικόπημα που ξεκίνησε από την Βαρκελώνη. Ένα διευθυντήριο ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας και ο βασιλιάς Αλφόνσος ΙΓ’ τάχθηκε στο πλάι του. Στα 1923, το στρατιωτικό διευθυντήριο μεταμφιέστηκε σε πολιτικό. Στα 1930, γκρεμίστηκε από λαϊκή εξέγερση. Ο Πρίμο ντε Ριβέρα το έσκασε στην Γαλλία όπου και πέθανε. Ο βασιλιάς Αλφόνσος ΙΓ’ έμεινε. Προσωρινά. Μια κυβέρνηση συνασπισμού των μοναρχικών κομμάτων ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας στις 18 Φεβρουαρίου του 1931. Προκήρυξε εκλογές για τις 12 Απριλίου. Τις πήραν οι δημοκρατικοί πετυχαίνοντας εντυπωσιακή νίκη. Στις πόλεις, τα κόμματα της Αριστεράς απέκτησαν μεγάλη δύναμη. Ο Αλφόνσος ΙΓ’ παραιτήθηκε στις 14 Απριλίου, μπήκε σε πλοίο στην Καρθαγένη, έφτασε στη Μασσαλία κι από εκεί στο Παρίσι. Στις 16 του μήνα, ο Αλκαλά Ζαμόρα σχημάτισε προσωρινή δημοκρατική κυβέρνηση. Η Δημοκρατία είχε νικήσει στην Ισπανία. Χωριστή Δημοκρατία ανακηρύχθηκε στην Καταλονία. Ο Ζαμόρα υποσχέθηκε στους Καταλανούς αυτονομία κι ανακήρυξε επίσημη την κυβέρνησή του (17 Απριλίου). Γαλλία, Γερμανία, Αυστρία, Δανία, Σουηδία, Ιταλία και Ηνωμένες Πολιτείες έσπευσαν από τις πρώτες να αναγνωρίσουν το δημοκρατικό καθεστώς. Η λαϊκή οργή στράφηκε εναντίον των οργάνων της εκκλησίας. Ο καρδινάλιος Σεγκούρα του Τολέδου κατέφυγε κι αυτός στην Γαλλία. Η εκκλησιαστική περιουσία δημεύτηκε. Η διδασκαλία των θρησκευτικών στα σχολεία απαγορεύτηκε. Η χρηματοδότηση της εκκλησίας από το κράτος σταμάτησε. Οι τίτλοι ευγενείας καταργήθηκαν. Στις 10 Δεκεμβρίου 1931, ο Ζαμόρα εκλέχτηκε πρόεδρος της Δημοκρατίας.
Ο δικτάτωρ Ιωάννης Μεταξάς, παρά την ιδεολογική του συγγένεια με τον Φράνκο, δεν δίστασε να πουλήσει πολεμοφόδια στους Δημοκρατικούς, σε μια εποχή που η χώρα μας είχε ανάγκη το ξένο συνάλλαγμα. Τη «δουλειά» ανέλαβε να διεκπεραιώσει ο πανέξυπνος επιχειρηματίας Μποδοσάκης (Πρόδρομος Αθανασιάδης) με την «Ελληνική Εταιρία Πυριτιδοποιείου και Καλυκοποιείου».
Μπροστά στο πραξικόπημα
Η δημοκρατία προχωρούσε στην Ισπανία μέσα από μύρια όσα προβλήματα. Από την Καταλονία, οι αυτονομιστικές κινήσεις μεταλαμπαδεύτηκαν στην περιοχή των Αστουριών. Ο ισπανικός στρατός κατέπνιξε το εκεί κίνημα στα 1934. Στα 1935, συγκροτήθηκε το Λαϊκό Μέτωπο που συγκέντρωσε στους κόλπους του τα κόμματα της Αριστεράς και τα συνδικάτα. Στις εκλογές της 21ης Φεβρουαρίου του 1936, το Λαϊκό Μέτωπο πέτυχε εντυπωσιακή νίκη αλλά από την κυβέρνηση του Σενάρ Αζάνα αποκλείστηκαν οι κομμουνιστές. Την κυβέρνηση Αζάνα διαδέχτηκε η κεντροαριστερή του Καζάρες Κουιρόγκα. Στις 12 Ιουλίου (1936), αστυνομικοί σκότωσαν τον αρχηγό των μοναρχικών, Κάλβο Σοτέλο. Σαν έτοιμοι από καιρό, ακροδεξιοί αξιωματικοί υπό τον στρατηγό Φρανσίσκο Φράνκο οργάνωσαν, στις 18 του μήνα, πραξικόπημα με ταυτόχρονη εξέγερση του στρατού στην Βαρκελώνη και στη Βόρεια Αφρική. Ο Κουιρόγκα παραιτήθηκε την ίδια μέρα, ανέλαβε ο Μαρτίνεθ Μπάριο που έμεινε πρωθυπουργός μια μόλις μέρα για να παραδώσει στον Χοσέ Ζιράλ Περέιρα (19 Ιουλίου). Στις 23, οι πραξικοπηματίες έπαιρναν το Μπούργκος και σχημάτιζαν εθνικιστική κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον στρατηγό Καμπανέλας. Η χιτλερική Γερμανία έσπευσε να συνδράμει τους φαλαγγίτες του Φράνκο. Η δημοκρατική Ευρώπη προτίμησε την ουδετερότητα. Η Σοβιετική Ρωσία ανέλαβε να στηρίξει τους δημοκράτες της Ισπανίας. Ο ισπανικός εμφύλιος ξεκίνησε αιματηρός. Όμως, ο Φράνκο είχε χάσει το ατού του αιφνιδιασμού. Η δημοκρατία οργανώθηκε, το ναυτικό εγκατέλειψε τους πραξικοπηματίες, δημιουργήθηκαν οι διεθνείς ταξιαρχίες. Τον ίδιο καιρό, ο Φράνκο δεν έπαυε να δίνει δεκάδες συνεντεύξεις, αυτές που οι ιστορικοί αποκαλούν «το καθημερινό του ψέμα»: Την κενή ρητορική που απέκρυβε την αλήθεια και ωραιοποιούσε την κατάσταση. Ο Φράνκο ήταν νάρκισσος, πίστευε ότι ήταν «ο μέγας σωτήρας του έθνους» και σε κάθε ευκαιρία ύψωνε τις κορώνες της έπαρσής του,.
Η δημοκρατία προχωρούσε στην Ισπανία μέσα από μύρια όσα προβλήματα. Από την Καταλονία, οι αυτονομιστικές κινήσεις μεταλαμπαδεύτηκαν στην περιοχή των Αστουριών. Ο ισπανικός στρατός κατέπνιξε το εκεί κίνημα στα 1934. Στα 1935, συγκροτήθηκε το Λαϊκό Μέτωπο που συγκέντρωσε στους κόλπους του τα κόμματα της Αριστεράς και τα συνδικάτα. Στις εκλογές της 21ης Φεβρουαρίου του 1936, το Λαϊκό Μέτωπο πέτυχε εντυπωσιακή νίκη αλλά από την κυβέρνηση του Σενάρ Αζάνα αποκλείστηκαν οι κομμουνιστές. Την κυβέρνηση Αζάνα διαδέχτηκε η κεντροαριστερή του Καζάρες Κουιρόγκα. Στις 12 Ιουλίου (1936), αστυνομικοί σκότωσαν τον αρχηγό των μοναρχικών, Κάλβο Σοτέλο. Σαν έτοιμοι από καιρό, ακροδεξιοί αξιωματικοί υπό τον στρατηγό Φρανσίσκο Φράνκο οργάνωσαν, στις 18 του μήνα, πραξικόπημα με ταυτόχρονη εξέγερση του στρατού στην Βαρκελώνη και στη Βόρεια Αφρική. Ο Κουιρόγκα παραιτήθηκε την ίδια μέρα, ανέλαβε ο Μαρτίνεθ Μπάριο που έμεινε πρωθυπουργός μια μόλις μέρα για να παραδώσει στον Χοσέ Ζιράλ Περέιρα (19 Ιουλίου). Στις 23, οι πραξικοπηματίες έπαιρναν το Μπούργκος και σχημάτιζαν εθνικιστική κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον στρατηγό Καμπανέλας. Η χιτλερική Γερμανία έσπευσε να συνδράμει τους φαλαγγίτες του Φράνκο. Η δημοκρατική Ευρώπη προτίμησε την ουδετερότητα. Η Σοβιετική Ρωσία ανέλαβε να στηρίξει τους δημοκράτες της Ισπανίας. Ο ισπανικός εμφύλιος ξεκίνησε αιματηρός. Όμως, ο Φράνκο είχε χάσει το ατού του αιφνιδιασμού. Η δημοκρατία οργανώθηκε, το ναυτικό εγκατέλειψε τους πραξικοπηματίες, δημιουργήθηκαν οι διεθνείς ταξιαρχίες. Τον ίδιο καιρό, ο Φράνκο δεν έπαυε να δίνει δεκάδες συνεντεύξεις, αυτές που οι ιστορικοί αποκαλούν «το καθημερινό του ψέμα»: Την κενή ρητορική που απέκρυβε την αλήθεια και ωραιοποιούσε την κατάσταση. Ο Φράνκο ήταν νάρκισσος, πίστευε ότι ήταν «ο μέγας σωτήρας του έθνους» και σε κάθε ευκαιρία ύψωνε τις κορώνες της έπαρσής του,.
Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος, ο οποίος διήρκεσε από τις 17 Ιουλίου 1936 μέχρι την 1 Απριλίου 1939, ήταν ο πόλεμος μεταξύ των Ισπανών Εθνικιστών υπό την καθοδήγηση του στρατηγού Φρανθίσκο Φράνκο και των Δημοκρατικών, κομμουνιστικών και αναρχικών Δυνάμεων που καθοδηγούνταν από τον Πρόεδρο της 2ης Ισπανικής Δημοκρατίας Μανουέλ Αθάνια. Νικήτριες αναδείχθηκαν οι εθνικές δυνάμεις του Φράνκο. Οι Δημοκρατικοί εφοδιάζονταν με όπλα και εθελοντές που προέρχονταν από την ΕΣΣΔ και την Κομμουνιστική Διεθνή. Η βοήθεια πάντως αυτή δεν ήταν συνεχής και σταμάτησε περί το 1938. Κάπου 250 Έλληνες εθελοντές πολέμησαν στην Ισπανία. Οι εθνικιστές υποστηρίζονταν από την Φασιστική Ιταλία και την Ναζιστική Γερμανία οι οποίοι προσέφεραν συνεχώς και αδιάλειπτα το καλύτερο ως τότε πολεμικό υλικό στον κόσμο και πολεμικά σώματα ελίτ, όπως η γερμανική Λεγεώνα Κόνδωρ και τα «Ιταλικά Εθελοντικά Σώματα» που συχνά ενεργούσαν αυτόνομα στην πρώτη γραμμή του πυρός. Το πολιτικό εύρος των Δημοκρατικών Δυνάμεων ήταν μεγάλο, από Φιλελεύθερους αστούς μέχρι Κομμουνιστές και Αναρχικούς επαναστάτες. Η κύρια δύναμή τους βρισκόταν στις αστικές και βιομηχανικές περιοχές και σε αυτές που είχαν αυτονομιστικές τάσεις, όπως η Αστούριας και η Καταλωνία, αλλά είχαν επίσης ισχυρά ερείσματα στους ακτήμονες. Μαζί τους τάχτηκαν και η εθνικιστική κυβέρνηση των Βάσκων αυτονομιστών, πράγμα παράδοξο, που οδήγησε την αριστερά στο να χαρακτηριστεί από τους εθνικιστές ως προδοτική.
Αν και ο πόλεμος κράτησε 3 χρόνια, οι βιαιότητες στη χώρα είχαν ξεκινήσει καιρό πριν. Ο αριθμός των θυμάτων είναι αμφισβητήσιμος και κυμαίνεται από 300.000 μέχρι 1.000.000 ανθρώπους. Πολλοί από αυτούς τους θανάτους οφείλονται σε μαζικές εκτελέσεις.Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου η Γερμανική εθνικοσοσιαλιστική αεροπορία(Luftwaffe) και η αντίστοιχη Ιταλική βομβάρδισαν πολλές πόλεις και χωριά. Ανάμεσα τους και τη βασκική πόλη Γκερνίκα (Guernica), την οποία ισοπέδωσαν στις 26 Απριλίου 1937 σκοτώνοντας μόνο αμάχους. Ο Πάμπλο Πικάσσο, συγκλονισμένος από τη φρίκη της καταστροφής, ζωγράφισε τον ομώνυμο διάσημο πίνακά του και τον εξέθεσε για πρώτη φορά στο ισπανικό περίπτερο της Διεθνούς Έκθεσης του Παρισιου του 1937. Ο πίνακας έγινε όργανο προπαγάνδας κατά του φασισμού και του στρατηγού Φράνκο.
Ο βομβαρδισμός της Γκουέρνικα
26 Απριλίου 1937. Γερμανικά και Ιταλικά αεροσκάφη εκτελούν μία αποστολή για λογαριασμό του Φράνκο,επεμβαίνοντας ενεργά στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο. Ο βομβαρδισμός της Γκουέρνικα, ήταν μια πραγματική σφαγή. Η φρίκη του βομβαρδισμού συγκίνησε τον Πικάσο ,ο οποίος ζωγράφισε τον ομώνυμο πίνακα. Η αεροπορική δύναμη Κόνδωρ έσπευσε να σώσει τον Φράνκο που παρά την υπεροπλία του δεν μπορούσε να καταλάβει τη Μαδρίτη. Οι ναζί έσπευσαν να κάνουν αυτό που ήξεραν να κάνουν πολύ καλά. Να βομβαρδίζουν αμάχους! Επέλεξαν τη Γκουέρνικα μια πόλη των Βάσκων για να δοκιμάσουν τις βόμβες που λίγο αργότερα θα χρησιμοποιούσαν κατά όλης της Ευρώπης. Η απεροπορία του απατεώνα Γκαίρινγκ, αρχηγού του γερμανικής αεροπορίας που την ίδια ώρα πούλαγε όπλα -χωρίς να φαίνεται βέβαια- στους δημοκρατικούς της Ισπανίας διέλυσε μια πόλη που δεν είχε ούτε έναν στρατιωτικό στόχο!
Κύμα συμπάθειας από χιλιάδες αντιφασίστες σε όλο τον κόσμο.
Ο Ισπανικός Εμφύλιος ξεπέρασε τα σύνορα της χώρας και προκάλεσε κύμα συμπάθειας και ενεργού συμπαράστασης από χιλιάδες αντιφασίστες σε όλο τον κόσμο, που έσπευσαν να ενταχθούν στις κομμουνιστικής εμπνεύσεως «Διεθνείς Ταξιαρχίες». Περίπου 50.000 έλαβαν μέρος στις επιχειρήσεις στο πλευρό των Δημοκρατικών και 10.000 από αυτούς δεν επέστρεψαν ποτέ στις χώρες τους. Ανάμεσά τους και πολλοί Έλληνες, γύρω στους 300, παρότι τη χώρα μας κυβερνούσε το φασίζον καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Ο δικτάτωρ Ιωάννης Μεταξάς, παρά την ιδεολογική του συγγένεια με τον Φράνκο, δεν δίστασε να πουλήσει πολεμοφόδια στους Δημοκρατικούς, σε μια εποχή που η χώρα μας είχε ανάγκη το ξένο συνάλλαγμα. Τη «δουλειά» ανέλαβε να διεκπεραιώσει ο πανέξυπνος επιχειρηματίας Μποδοσάκης (Πρόδρομος Αθανασιάδης) με την «Ελληνική Εταιρία Πυριτιδοποιείου και Καλυκοποιείου». Η ετερόκλητη σύνθεση των Δημοκρατικών και η αλληλοϋπονόμευση στο εσωτερικό τους συνέτειναν στην κατάρρευση της κυβέρνησή τους. Με την κατάληψη της Βαρκελώνης (26 Ιανουαρίου 1939) και της Μαδρίτης (28 Μαρτίου 1939), ο ισπανικός εμφύλιος έλαβε και τυπικά τέλος την 1η Απριλίου 1939. Ο Φράνκο ήταν, πλέον, ο κυρίαρχος του παιχνιδιού. Επέβαλε μία στυγνή και φασίζουσα δικτατορία, η οποία κατέρρευσε με τον θάνατό του το 1975, οπότε η Ισπανία ανέπνευσε ξανά τον αέρα της Δημοκρατίας.
Ο βομβαρδισμός της Γκουέρνικα
26 Απριλίου 1937. Γερμανικά και Ιταλικά αεροσκάφη εκτελούν μία αποστολή για λογαριασμό του Φράνκο,επεμβαίνοντας ενεργά στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο. Ο βομβαρδισμός της Γκουέρνικα, ήταν μια πραγματική σφαγή. Η φρίκη του βομβαρδισμού συγκίνησε τον Πικάσο ,ο οποίος ζωγράφισε τον ομώνυμο πίνακα. Η αεροπορική δύναμη Κόνδωρ έσπευσε να σώσει τον Φράνκο που παρά την υπεροπλία του δεν μπορούσε να καταλάβει τη Μαδρίτη. Οι ναζί έσπευσαν να κάνουν αυτό που ήξεραν να κάνουν πολύ καλά. Να βομβαρδίζουν αμάχους! Επέλεξαν τη Γκουέρνικα μια πόλη των Βάσκων για να δοκιμάσουν τις βόμβες που λίγο αργότερα θα χρησιμοποιούσαν κατά όλης της Ευρώπης. Η απεροπορία του απατεώνα Γκαίρινγκ, αρχηγού του γερμανικής αεροπορίας που την ίδια ώρα πούλαγε όπλα -χωρίς να φαίνεται βέβαια- στους δημοκρατικούς της Ισπανίας διέλυσε μια πόλη που δεν είχε ούτε έναν στρατιωτικό στόχο!
Κύμα συμπάθειας από χιλιάδες αντιφασίστες σε όλο τον κόσμο.
Ο Ισπανικός Εμφύλιος ξεπέρασε τα σύνορα της χώρας και προκάλεσε κύμα συμπάθειας και ενεργού συμπαράστασης από χιλιάδες αντιφασίστες σε όλο τον κόσμο, που έσπευσαν να ενταχθούν στις κομμουνιστικής εμπνεύσεως «Διεθνείς Ταξιαρχίες». Περίπου 50.000 έλαβαν μέρος στις επιχειρήσεις στο πλευρό των Δημοκρατικών και 10.000 από αυτούς δεν επέστρεψαν ποτέ στις χώρες τους. Ανάμεσά τους και πολλοί Έλληνες, γύρω στους 300, παρότι τη χώρα μας κυβερνούσε το φασίζον καθεστώς της 4ης Αυγούστου. Ο δικτάτωρ Ιωάννης Μεταξάς, παρά την ιδεολογική του συγγένεια με τον Φράνκο, δεν δίστασε να πουλήσει πολεμοφόδια στους Δημοκρατικούς, σε μια εποχή που η χώρα μας είχε ανάγκη το ξένο συνάλλαγμα. Τη «δουλειά» ανέλαβε να διεκπεραιώσει ο πανέξυπνος επιχειρηματίας Μποδοσάκης (Πρόδρομος Αθανασιάδης) με την «Ελληνική Εταιρία Πυριτιδοποιείου και Καλυκοποιείου». Η ετερόκλητη σύνθεση των Δημοκρατικών και η αλληλοϋπονόμευση στο εσωτερικό τους συνέτειναν στην κατάρρευση της κυβέρνησή τους. Με την κατάληψη της Βαρκελώνης (26 Ιανουαρίου 1939) και της Μαδρίτης (28 Μαρτίου 1939), ο ισπανικός εμφύλιος έλαβε και τυπικά τέλος την 1η Απριλίου 1939. Ο Φράνκο ήταν, πλέον, ο κυρίαρχος του παιχνιδιού. Επέβαλε μία στυγνή και φασίζουσα δικτατορία, η οποία κατέρρευσε με τον θάνατό του το 1975, οπότε η Ισπανία ανέπνευσε ξανά τον αέρα της Δημοκρατίας.